چاقی مفرط چیست؟ + روش‌های درمان

نرخ چاقی و اضافه وزن در بزرگسالان و کودکان در حال رشد است. از سال ۱۹۷۵ تا ۲۰۱۶ نرخ جهانی اضافه وزن و چاقی در کودکان و نوجوانان ۵ تا ۱۹ سال چهار برابر بیشتر شده است. چاقی یک بیماری مزمن متداول، جدی و پرهزینه به حساب می‌آید که هم کودکان و هم بزرگسالان را درگیر می‌کند. چاقی مفرط یا چاقی بالینی شدید می‌تواند ریسک بسیاری از مشکلات سلامتی را افزایش دهد. چندین روش درمانی برای چاقی مفرط وجود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به تغییرات سبک زندگی، درمان رفتاری، روان‌شناختی، داروها و جراحی اشاره کرد. در ادامه چاقی مفرط را تعریف کرده و به علت‌ها، عوارض، شیوه‌های مدیریتی و درمان و نکات مهم آن می‌پردازیم.

چاقی مفرط یعنی چه؟

چاقی مفرط اصطلاحی است که در گذشته برای اشاره به چاقی درجه ۳ استفاده می‌شد. چاقی درجه ۳ یک بیماری مزمن است که در آن شاخص توده بدنی (BMI) فرد به ۴۰ یا بالاتر از آن می‌رسد. در صورت بروز بیماری‌ها و مشکلات سلامتی مرتبط با چاقی، افرادی که BMI آن‌ها ۳۵ یا بالاتر است نیز در این دسته‌بندی قرار می‌گیرند. شاخص BMI همیشه دقیق نیست بنابراین پزشک برای تشخیص چاقی مفرط ممکن است از تست‌ها و ابزارهای دیگری همچون اندازه‌گیری دور کمر استفاده کند.

شاخص توده بدنی یا BMI شاخصی است که بر اساس نسبت وزن به قد محاسبه می‌شود و استفاده از آن برای تشخیص اضافه وزن و چاقی در بزرگسالان بسیار متداول است. در ادامه بیشتر با این ابزار آشنا می‌شویم.

به گزارش mayoclinic:

چاقی یک بیماری پیچیده است که شامل داشتن چربی بدنی بیش از حد می‌شود. چاقی فقط یک مشکل زیبایی نیست بلکه یک مشکل پزشکی است که خطر بسیاری از بیماری‌ها و مشکلات سلامتی دیگر را افزایش می‌دهد؛ از جمله بیماری قلبی، دیابت، پرفشاری خون، کلسترول بالا، بیماری کبدی، آپنه خواب و برخی سرطان‌ها.

چاقی مفرط چقدر شایع است؟

چاقی مفرط یک مشکل شایع است و در ۵۰ سال گذشته تقریبا سه برابر شده است. در سال ۲۰۱۶ بیش از ۱.۹ میلیارد بزرگسال در سراسر جهان دارای اضافه وزن بودند و از بین آن‌ها ۶۵۰ میلیون نفر دچار چاقی بودند. در سال ۲۰۲۰ در جهان ۳۹ میلیون کودک زیر ۵ سال چاق بودند (منبع: سازمان بهداشت جهانی.)

بر اساس نتایج یک مرور سیستماتیک روی ۱۵۲ پژوهش مختلف، نرخ اضافه وزن در بزرگسالان بالای ۱۸ سال ایرانی ۳۵.۲۶ درصد و نرخ چاقی ۲۱.۳۸ درصد است. شیوع اضافه وزن در کودکان و نوجوانان کمتر از ۱۸ سال ایرانی ۱۱.۷۱ درصد و شیوع چاقی در آن‌ها ۸.۰۸ درصد برآورد شده است (منبع: BioMed Cental).

همانطور که از آمارها مشخص است، نرخ اضافه وزن و چاقی در سراسر جهان بسیار بالا است و روند رو به افزایشی را در پیش گرفته است. چاقی مفرط نوع شدیدی از چاقی است که درصدی از آمار جهانی چاقی را به خود اختصاص می‌دهد.

---

انواع چاقی مفرط

چاقی معمولا به سه دسته زیر تقسیم می‌شود:

• دسته ۱: BMI بین ۳۰ تا ۳۵
• دسته ۲: BMI بین ۳۵ تا ۴۰
• دسته ۳: BMI از ۴۰ به بالا (چاقی مفرط یا چاقی شدید)

 چاقی مفرط کشنده یعنی چه؟

اصطلاح چاقی مفرط در سال ۱۹۶۳ به منظور قانع کردن بیمه برای بازپرداخت هزینه جرای بای‌پس روده که برای کاهش وزن افراد با BMI بالای ۴۰ انجام می‌شد وضع شد.

در اصطلاح پزشکی، مفرط به معنی بیماری است و از آنجایی که چاقی درجه ۳ یک بیماری در نظر گرفته می‌شود و اغلب با سایر بیماری‌های مزمن همراه است، از این اصطلاح استفاده شد.

مسئله این است که واژه مفرط (morbid) معنای کشنده هم دارد. این واژه بار منفی زیادی به همراه دارد و به همین دلیل سازمان بهداشت جهانی به جای کلمه چاقی مفرط یا کشنده از اصطلاح چاقی درجه ۳ استفاده می‌کند.

---

علائم چاقی مفرط

چاقی مفرط یک بیماری مزمن است و منجر به علائم مختلفی می‌شود:

علائم چاقی مفرط در بزرگسالان

• چربی اضافه به خصوص دور کمر
• تنگی نفس
• تعرق بیش از حد
• خروپف
• مشکلات خواب
• مشکلات پوستی ناشی از تعریق در بخش‌هایی از پوست که چین می‌افتند
• خستگی مزمن
• درد، به خصوص در کمر و مفاصل
• مشکلات روانی مثل افسردگی، عزت نفس پایین، خجالت کشیدن از بدن خود و گوشه‌گیری

علائم چاقی مفرط در کودکان

شیوع چاقی مفرط در کودکان طی ۵۰ سال گذشته سه برابر شده است. علائم چاقی مفرط کودکان عبارت‌اند از:

• تجمع بافت‌های چربی (به‌خصوص در ناحیه سینه و پستان‌ها)
• آکانتوزیس نیگریکن (تیره شدن پوست دور گردن و سایر نواحی)
• کم آوردن نفس موقع فعالیت فیزیکی
• آپنه خواب
• یبوست
• رفلاکس معده
• عزت نفس پایین
• بلوغ زودرس در دختران و بلوغ دیررس در پسران

---

آیا من چاقی مفرط دارم؟ (نحوه محاسبه شاخص توده بدنی)

به طور کلی اگر یک فرد بزرگسال یکی از معیارهای زیر را برآورده کند، مبتلا به چاقی مفرط تشخیص داده می‌شود:

• وزن او ۴۵ کیلوگرم یا بیشتر از وزن مطلوب برای جنسیت و قد او باشد.
• شاخص توده بدنی ۴۰ یا بیشتر داشته باشد.
• شاخص توده بدنی ۳۵ یا بیشتر به همراه مشکلات سلامتی مرتبط با چاقی مثل پرفشاری خون یا دیابت داشته باشد.

محاسبه شاخص توده بدنی

شاخص توده بدنی (BMI) یک ابزار غربالگری است که نسبت قد به وزن را می‌سنجد. نحوه محاسبه شاخص توده بدنی به این صورت است:

• وزن را به واحد کیلوگرم اندازه بگیرید. (مثلا ۹۰ کیلوگرم)
• قد را به واحد متر اندازه بگیرید. (مثلا ۱.۷۰ متر)
• قد را به توان دو برسانید؛ یعنی عدد قد را در خودش ضرب کنید. (مثلا ۱.۷۰×۱.۷۰ که برابر است با ۲.۸۹)
• عدد وزن را به عدد قد تقسیم کنید. (۹۰ تقسیم بر ۲.۸۹ که برابر است با ۳۱.۱۴)
• عدد را در جدول BMI که در ادامه درج شده است پیدا کنید و ببینید متعلق به کدام طبقه است. (در این مثال ۳۱.۱۴ در طبقه چاقی درجه ۱ قرار می‌گیرد)

عدد BMI برای تشخیص چاقی مفرط

اگر عدد BMI شما در محدوده چاقی مفرط قرار می‌گیرد احتمال این وجود دارد که واقعا به چاقی مفرط مبتلا باشید اما این تشخیص باید توسط پزشک گذاشته شود. محاسبه BMI به تنهایی برای تشخیص چاقی مفرط کافی نیست. برای مثال در افرادی که نسبت به سطح نرمال عضلات بیشتر یا کمتری دارند، عدد BMI دقیق نیست.

به طور کلی شاخص BMI برای ورزشکاران حرفه‌ای و بدنسازان، کودکان و افراد مسن بالای ۶۵ سال ابزار دقیقی نیست.

نحوه تشخیص چاقی مفرط در کودکان

چاقی مفرط در کودکان و نوجوانان نیز با شاخص توده بدنی تشخیص داده می‌شود؛ اما با این تفاوت که عدد BMI با منحنی‌های مرتبط با سن مقایسه می‌شود، نه جدول BMI. علت آن این است که کودکان و نوجوانان در حال رشد هستند و BMI در این دوره سنی بسته به جنس و سن متغیر است. 

در کودکان و نوجوانان طبقه بندی BMI بر اساس صدک انجام می‌شود و باید با توجه به منحنی سن و جنسیت تفسیر شود. 

به طور کلی کودکان بالای ۲ سال اگر BMI آن‌ها از ۹۵ درصد همسالانشان بالاتر باشد، مبتلا به چاقی تشخیص داده می‌شوند.

شاخص توده بدنی تنها یک ابزار غربالگری است اما نمی‌توان بر اساس آن چاقی یا سلامت را تشخیص داد. پزشک باید برای تشخیص چاقی و ارزیابی وضعیت سلامت فرد از ارزیابی‌های مناسب استفاده کند. اگر درباره شاخص توده بدنی خود سوال دارید حتما با پزشک مشورت کنید.

---

علت چاقی مفرط

چاقی درجه ۳ یک بیماری پیچیده است که چندین عامل در آن نقش دارند. اصلی‌ترین علتی که باعث می‌شود بدن چربی ذخیره کند، عدم تعادل بین تعداد کالری (انرژی) ورودی از طریق غذا و تعداد کالری (انرژی) مصرف شده توسط بدن است. به بیان دیگر، اگر کالری غذایی که می‌خورید از میزان انرژی‌ای که بدن برای فرایندهای ضروری بدن می‌سوزاند بیشتر باشد، بدن کالری‌های اضافی را به صورت چربی ذخیره می‌کند و در نتیجه وزن افزایش می‌یابد.

با این وجود میزان غذایی که یک فرد می‌خورد، نوع غذایی که می‌خورد و شیوه‌ای که بدن این انرژی را مصرف می‌کند به عوامل متعدد دیگری وابسته است. بدن هر فرد با دیگری متفاوت است و به شیوه متفاوتی انرژی را مصرف می‌کند. برخی افراد نسبت به بقیه بیشتر در معرض خطر چاقی و اضافه وزن هستند. چاقی درجه ۳ یا چاقی مفرط به ندرت ناشی از بی‌ارادگی یا تنبلی برای لاغر شدن یا کنترل نداشتن روی میزان غذا خوردن است. عوامل زیادی روی ابتلای فرد به چاقی مفرط تأثیر دارند از جمله:

• عوامل ژنتیکی: مطالعات زیادی نشان داده اند که چاقی ریشه خانوادگی دارد و چندین ژن با افزایش وزن مرتبط هستند.
• عدم تعادل هورمونی: بدن صدها هورمون تولید می‌کند که هر یک کارکردهای منحصر به فرد و مهمی دارند. بسیاری از این هورمون‌ها روی احساس گرسنگی و نحوه مصرف انرژی توسط بدن تأثیر دارند. برای مثال کورتیزول که اغلب به آن هورمون استرس گفته می‌شود، متابولیسم چربی و کربوهیدرات را تحریک کرده و موجی از انرژی را در بدن به وجود می‌آورد. با وجودی که این فرایند برای زنده ماندن در شرایط حساس ضروری است (پاسخ ستیز یا گریز) می‌تواند باعث افزایش اشتها نیز شود. اگر تحت استرس مزمن باشید، سطح هورمون کورتیزول ممکن است به صورت پایدار افزایش یافته و منجر به افزایش اشتها و میل به خوردن غذاهای شیرین، چرب و شور شود که احتمال افزایش وزن را به همراه دارد. مثال دیگر کاهش سطوح هورمون تیروئید (کم کاری تیروئید) است. هورمون تیروئید برای حفظ متابولیسم بدن ضروری است. اگر سطح هورمون تیروئید کاهش یابد، متابولیسم آهسته شده و در نتیجه وزن افزایش می‌یابد.
• عوامل اجتماعی-اقتصادی و جغرافیایی: وضعیت اجتماعی اقتصادی ضعیف و دسترسی آسان‌تر مالی و/یا جغرافیایی به غذاهای ناسالم فست فودی در مقایسه با غذاهای سالم‌تر می‌تواند در ابتلا به چاقی نقش داشته باشد. دسترسی محدود به امکانات تفریخی یا پارک‌ها و مسیرهای پیاده‌روی آسان و امن در محله نیز در ابتلا به چاقی نقش دارند.
• عوامل فرهنگی: بازاریابی و تبلیغات مرسوم برای غذاهای پرکالری و افزایش حجم وعده‌های غذایی در ابتلا به چاقی نقش دارند.
• عوامل محیطی: قرارگیری در معرض مواد شیمیایی که تحت عنوان مواد چاق کننده شناخته می‌شوند می‌تواند در هورمون‌ها تغییر ایجاد کرده و بافت چربی بدن را افزایش دهد.

علل افزایش مصرف کالری

• فست‌فود و غذاهای فرآوری‌شده: در جوامع و خانواده‌هایی که غذاهای فست فودی و فرآوری شده وعده‌های غذایی اصلی آن‌ها را تشکیل می‌دهند، افراد به راحتی کالری زیادی مصرف می‌کنند. این غذاها قند و چربی بالایی دارند اما فیبر و سایر مواد مغذی در آن‌ها کم است و بنابراین می‌توانند باعث افزایش گرسنگی شوند. این ترکیبات الگوهای غذایی اعتیادآور را افزایش می‌دهند. در برخی جوامع، ممکن است این غذاها تنها نوع غذای در دسترس باشند، چه به دلیل قیمت چه دسترسی. 
• مصرف زیاد شکر: صنعت غذا برای حفظ سلامت مصرف‌کننده طراحی نشده بلکه با هدف فروش محصولاتی طراحی شده که مصرف‌کننده به آن‌ها اعتیاد پیدا می‌کند و می‌خواهد مقدار بیشتری از آن‌ها را بخرد. شیرینی‌ها و نوشیدنی‌های قندی رتبه بالایی در این فهرست دارند. این خوراکی‌ها هیچ ارزش غذایی نداشته اما کالری زیادی دارند. البته حتی در مواد غذایی استاندارد نیز از شکر افزوده زیادی استفاده می‌شود تا محبوب و اعتیاد‌آور شوند. استفاده از شکر افزوده آنقدر متداول است که سلیقه چشایی مصرف‌کننده را تغییر داده است. 
• اثر تبلیغات: تبلیغات گسترده روی غذاهای فراروری شده، شیرینی‌ها و نوشیدنی‌های قندی و محصولاتی که مصرف کننده نیاز چندانی به آن‌ها ندارد اما صنایع غذایی به دنبال فروش بالای آن‌ها هستند، تمرکز کرده اند. تبلیغات باعث می‌شود این محصولات به عنوان بخش نرمال و ضروری از زندگی روزمره به نظر برسند. تبلیغات همچنین در فروش نوشیدنی‌های الکلی که ارزش غذایی ندارند اما کالری آن‌ها بسیار بالا است نقش دارند.
• عوامل روان‌شناختی: بی‌حوصلگی، تنهایی، اضطراب و افسردگی همه در جوامع مدرن شایع هستند و می‌توانند منجر به پرخوری شوند؛ به خصوص خوردن انواع خاصی از غذا که مراکز لذت مغز را فعال می‌کنند؛ یعنی غذاهایی که کالری بالاتری دارند. خوردن با هدف رسیدن به احساس بهتر یک غریضه انسانی است. ما تکامل یافته‌ایم که غذا پیدا کنیم اما تکامل هنوز خودش را با این فراوانی غذایی که در جوامع مدرن وجود دارد، وفق نداده است. 
• هورمون‌ها: هورمون‌ها سیگنال‌های گرسنگی و سیری را تنظیم می‌کنند. عوامل زیادی می‌توانند این فرایند را مختل کنند از جمله عوامل رایجی مثل استرس و کم‌خوابی و عوامل کمتر رایجی مثل تفاوت‌های ژنتیکی و هورمون‌ها. این عوامل می‌توانند باعث شوند حتی زمانی که بدن نیاز به کالری بیشتری ندارد، فرد به خوردن غذای بیشتر میل یا هوس داشته باشد. همچنین تشخیص این که چه زمانی غذا خوردن کافی است را دشوار می‌کنند.
• برخی داروها: داروهایی که برای درمان بیماری‌های دیگر مصرف می‌شوند نیز می‌توانند باعث افزایش وزن شوند. داروهای ضدافسردگی، استروئیدها، داروهای ضدتشنج، داروهای دیابت و مسدودکننده‌های بتا از جمله این داروها هستند.

علل کاهش سوزاندن کالری

عوامل زیر می‌توانند باعث کاهش سوزاندن کالری در افراد شوند:

• فرهنگ مانیتور و گوشی موبایل: در حالی که مشاغل، خرید کردن و حتی زندگی اجتماعی به سمت آنلاین شدن می‌رود، افراد زمان بیشتری را در مقابل صفحه گوشی و کامپیوتر می‌گذرانند. سرویس‌های استریم و تماشای پی‌درپی فیلم و سریال باعث می‌شود فرد بتواند بدون تحرک داشتن ساعت‌های طولانی سرگرم شود.
• تغییر در نیروی کار: با پیشروی هرچه بیشتر صنایع به سمت اتوماسیون و کامپیوترها، افراد بیشتری پشت میز نشین شده‌اند. ساعت‌های کاری هم افزایش یافته است.
• خستگی: سبک زندکی کم تحرک اثر گلوله برفی دارد. مطالعات نشان می‌دهند که افراد هر چه زمان بیشتری بی‌حرکت بنشینند، خسته‌تر و بی‌انگیزه‌تر می‌شوند. نشستن باعث خشکی بدن شده و در ایجاد دردهایی که از تحرک جلوگیری می‌کنند نقش دارد. همچنین باعث استرس عمومی شده که منجر به خستگی بیشتر می‌شود.
• طراحی محله‌ها: بسیاری از افراد به دلیل دسترسی نداشتن یا عدم امنیت، در محله خود فضایی برای فعالیت جسمی ندارند. ممکن است در محله جایی برای پیاده‌روی نباشد و ممکن است سایر افراد محله در طول روز در معابر فعالیت جسمی نداشته باشند. همینطور در محله‌هایی که گزینه حمل‌ونقل عمومی وجود ندارد اکثر افراد فقط با خودروی شخصی جابجا می‌شوند.
• شیوه‌های مراقبت از کودکان: کودکان نسبت به گذشته زمان کمتری را صرف بازی کردن خارج از منزل می‌کنند و بیشتر در محیط‌های بسته زمان می‌گذرانند که فضای کافی و امکانات برای فعالیت جسمی ندارند. این پدیده تا حدی ناشی از گرایش‌های فرهنگی است که بازی کردن کودکان خارج از خانه بدون مراقب را امن نمی‌داند. همچنین می‌تواند ناشی از دسترسی ناکافی به فضاهای عمومی و مهدکودک‌های مناسب باشد. بسیاری از مهدکودک‌ها تلویزیون را جایگزین فضای بازی می‌کنند.
• نقص و ناتوانی: بزرگسالان و کودکانی که ناتوانی‌های جسمی دارند بیشتر در معرض چاقی قرار دارند. محدودیت‌های فیزیکی و عدم آموزش کافی و منابع نیز در این مسئله نقش دارند.

---

عوارض چاقی مفرط

چاقی درجه ۳ یا چاقی مفرط یک مشکل پزشکی جدی است که می‌تواند در ایجاد چندین بیماری مختلف نقش داشته باشد از جمله موارد زیر:

• سندروم متابولیک: در صورت وجود حداقل ۳ مورد از این علائم فرد به سندروم متابولیک مبتلا است: چاقی مرکزی (شکمی)، سطوح بالای تریگلیسرید (TG)، سطوح پایین کلسترول لیپوپروتئین با چگالی بالا  (HDL) یا به اصطلاح کلسترول خوب، فشار خون بالا و سطوح بالای قند خون ناشتا.
• دیابت نوع ۲: ذخیره چربی بالا می‌تواند منجر به مقاومت در برابر انسولین شده که ممکن است به دیابت نوع ۲ بینجامد. افزایش هر۱ نمره BMI خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ را ۲۰% افزایش می‌دهد. بسیاری از عوامل دیگر نیز در ابتلا به دیابت نوع ۲ نقش دارند. هر کسی که به چاقی دچار می‌شود دیابت نوع ۲ نمی‌گیرد و هر کسی که دیابت نوع ۲ دارد نیز چاق نیست.
• بیماری قلبی: قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض چاقی منجر به افت عملکرد قلبی و ابتلا به بیماری قلبی می‌شود. چاقی می‌تواند منجر به افزایش اندازه بطن، نارسایی سیستولیک (اختلال در انقباض بطنی) و فیبریلاسون دهلیزی (ضربان قلب نامنظم)
• فشار خون بالا (پرفشاری خون): افراد مبتلا به چاقی ۳.۵ برابر بیشتر در خطر ابتلا به فشار خون بالا هستند که ریسک بیماری قلبی را  افزایش می‌دهد.
• تصلب شراین (زمانی که داخل شریان‌ها رسوب جمع می‌شود): چاقی یکی از عوامل خطر برای ابتلا به تصلب شراین است و سایر بیماری‌های مرتبط با چاقی مثل پرفشاری خون، قند خون بالا و التهاب سیستمی تصلب شراین را تسریع می‌کند.
• برخی سرطان‌ها: چاقی با افزایش ریسک ۱۳ نوع از سرطان‌ها همراه است. این سرطان‌ها حدود ۴۰ درصد از کل سرطان‌هایی که در سال ۲۰۱۴ در ایالات متحده تشخیص داده شد را به خود اختصاص می‌دهند.
• اختلالات خواب مثل آپنه انسدادی خواب: بین چاقی و آپنه انسدادی خواب ارتباط وجود دارد (حالتی که در آن تنفس حین خواب چندین مرتبه برای چند ثانیه قطع می‌شود). در بیماران مبتلا به چاقی، تجمع چربی در سیستم تنفسی فوقانی راه‌های هوایی را باریک کرده و فعالیت عضلانی را در این ناحیه افزایش می‌دهد که منجر به مشکلات تنفسی مثل آپنه خواب می‌شود.
• مشکلات تنفسی: سندرم هیپوونتیلاسیون چاقی (OHS) یک اختلال تنفسی است که افراد دچار چاقی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این بیماری باعث می‌شود میزان کربن دی‌اکسید خون بیش از حد بالا و میزان اکسیژن خون بیش از حد پایین باشد. در صورت عدم درمان، این سندروم منجر به مشکلات سلامتی جدی و حتی کشنده خواهد شد.
• آرتروز: وزن زیاد فشار اضافی به مفاصل از جمله زانوها وارد می‌کند. این امر احتمال ابتلا به آرتروز که یک بیماری پیشرونده در مفاصل است را افزایش می‌دهد یا اگر فرد به این بیماری مبتلا باشد باعث بدتر شدن آن می‌شود.
• افسردگی: حدود ۴۳% از بزرگسالان دچار افسردگی به چاقی نیز مبتلا هستند و افراد مبتلا به چاقی در مقایسه با افرادی که چاق نیستند ۵۵% بیشتر در خطر ابتلا به افسردگی در طول زندگیشان قرار دارند.
• بیماری کبد چرب: زمانی که در خون جاری در رگ‌ها چربی اضافی وجود داشته باشد، این چربی به کبد می‌رسد چرا که وظیفه کبد تصفیه خون است. ذخیره شدن این چربی اضافی در کبد می‌تواند منجر به التهاب مزمن کبد (هپاتیت) و آسیب کبدی بلند مدت (سیروز کبدی) شود.
• بیماری کلیوی: پرفشاری خون، دیابت و بیماری کبدی از جمله مهم‌ترین عواملی هستند که در ابتلا به بیماری کلیوی مزمن نقش دارند.
• سنگ کیسه صفرا: در افرادی که کلسترول خون بالا دارند ممکن است کلسترول در کیسه صفرا تجمع یافته و باعث ایجاد سنگ کلسترولی کیسه صفرا و حتی بیماری‌های کیسه صفرا شود.

علاوه بر این چاقی مفرط به سیستم اسکلتی و تنفسی بدن فشار وارد کرده و با خطر مشکلاتی همچون کمر درد، آسم و نقرس همراه است.

عوارض غیرمستقیم چاقی مفرط

چاقی می‌تواند به صورت غیرمستقیم عوارض زیر را به همراه داشته باشد:

• مشکلات شناخت و حافظه همچون ریسک بالای ابتلا به آلزایمر و زوال عقل
• ناباروری در زنان و عوارض بارداری
• اختلالات خلقی مثل افسردگی
• برخی سرطان‌ها مثل سرطان مری، پانکراس، کولورکتال، پستان، رحم و تخمدان

---

مدیریت و درمان چاقی

درمان چاقی مفرط بسیار وابسته به فرد است. افراد منحصر به فرد هستند و بنابراین برنامه درمانی آن‌ها باید به صورت ویژه بر اساس شرایط و اهدافی که دارند طراحی شود. درمان باید با همراهی فرد و پزشک با تمرکز بر دلایل زمینه‌ای چاقی و مدیریت بیماری‌های مرتبط با چاقی (در صورت وجود) طرح‌ریزی شود.

برنامه درمانی چاقی بر اساس نیمرخ سلامتی فرد تعیین می‌شود. درمان در وهله اول نگرانی‌های جدی سلامت را هدف قرار می‌دهد و سپس روی کاهش وزن بلندمدت تمرکز می‌کند. گاهی اوقات ممکن است پزشک تغییرات زود اثر مثل تغییر داروها را پیشنهاد کند. اما برنامه درمانی به صورت کلی تدریجی و احتمالا چند جانبه خواهد بود. از آنجایی که افراد با هم متفاوت هستند، ممکن است برای پیدا کردن بهترین روش درمانی، کمی آزمون و خطا لازم باشد.

مطالعات بارها و بارها تایید کرده‌اند که برنامه‌های گروهی پرفشار همراه با ارتباط دائمی بین بیمار و پزشک بیشترین موفقیت را در کمک به کاهش وزن و حفظ آن دارند.

درمان و مدیریت چاقی مفرط یک استراتژی چند جانبه است که می‌تواند شامل این موارد باشد:

1. تغییرات سبک زندگی
2. درمان رفتاری و روانشناختی
3. داروها
4. جراحی 

۱. تغییر سبک زندگی و رژیم غذایی

تغییرات لازم در رژیم غذایی برای کاهش وزن در هر فرد متفاوت است. برخی افراد از کاهش حجم وعده‌های غذایی یا کاهش ریزه‌خواری بین وعده‌ها سود می‌برند در حالی که سایرین ممکن است از تغییر آنچه می‌خورند بیشتر از کاهش حجم غذا بهره ببرند. اضافه کردن میوه‌ها، سبزیجات، غلات و حبوبات که چربی کمتر و فیبر و ریزمغذی‌های بیشتری دارند تقریبا برای همه مفید است. 

تغییرات زیر در رژیم غذایی می‌تواند به کاهش وزن و درمان چاقی کمک کند:

• کاهش کالری: کلید کاهش وزن کاهش میزان کالری مصرفی است. اولین قدم بررسی عادات مصرف غذا و نوشیدنی است. بر این اساس می‌توانید ببینید که معمولا چند کالری در روز مصرف می‌کنید و سعی کنید آن را کاهش دهید. میزان کالری مصرفی روزانه برای کاهش وزن را می‌توانید با کمک پزشک مشخص کنید. معمولا این میزان در زنان بین ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ کالری و در مردان ۱۵۰۰ تا ۱۸۰۰ کالری است.
• خوردن مواد غذایی که احساس سیری بیشتری ایجاد می‌کنند: بعضی مواد غذایی مثل دسر، آبنبات و شکلات و غذاهای چرب و فرآوری شده حتی وقتی در حجم پایین مصرف می‌شوند کالری زیادی دارند. برعکس حجم بالای میوه‌ها و سبزیجات کالری زیادی ندارد. با خوردن مقدار زیادی از مواد غذایی کم کالری می‌توانید احساس گرسنگی را کاهش دهید در حالی که کالری کمتری دریاف می‌کنید. این کار باعث می‌شود به وعده غذایی خود احساس بهتری داشته باشید که در رضایت کلی شما اثر مثبتی دارد.
• انتخاب غذاهای سالم‌تر: برای داشتن یک رژیم غذایی سالم‌تر، بیشتر غذاهای گیاهی شامل میوه، سبزیجات و غلات کامل را مصرف کنید. همچنین روی منابع پروتئین کم‌چربی مثل لوبیا، عدس و سویا و گوشت بدون چربی تأکید کنید. اگر ماهی دوست دارید سعی کنید هفته‌ای دو بار ماهی بخورید. مصرف نمک و شکر افزوده را محدود کنید. مصرف چربی را محدود کنید و حتما چربی‌هایی که برای قلب مضر نیستند را انتخاب کنید مثل روغن زیتون، روغن کانولا و روغن مغزها (مثل فندق، گردو و …)
• محدود کردن برخی مواد غذایی: برخی رژیم‌های غذایی مصرف گروه‌های غذایی خاص مثل غذاهایی که کربوهیدرات یا چربی بالا دارند را محدود می‌کنند. برای مثال نوشیدنی‌های قندی شیرین کالری خیلی بالایی دارند. محدود کردن این نوشیدنی‌ها یا حذف آن‌ها قدم خوبی برای شروع است.
• افزایش فعالیت بدنی: فعالیت بدنی فواید زیادی برای سلامت دارد و عامل مهمی در حفظ وزن سلامت، کاهش اضافه وزن یا حفظ وزن بعد از کاهش وزن است. بهتر است پیش از شروع هرگونه برنامه ورزشی، با پزشک درباره مناسب بودن شدت و نوع ورزش مشورت کنید. به یاد داشته باشید که ورزش کردن فقط به معنی ثبت نام در باشگاه نیست. پیاده‌روی با سرعت متوسط یکی از مؤثرترین فعالیت‌های بدنی برای کاهش وزن است. ۳۰ دقیقه پیاده‌روی پنج مرتبه در هفته چیزی است که متخصصین سلامت توصیه می‌کنند.

مراقب رژیم‌های غذایی که به شما وعده کاهش وزن سریع و آسان می‌دهند باشید. واقعیت این است که هیچ روش جادویی برای کاهش وزن وجود ندارد. برای کاهش وزن و حفظ آن باید عادات غذایی سالم که در بلندمدت قابل حفظ باشند را در خود به وجود بیاورید.

۲. رفتاردرمانی

مشاوره و برخی تکنیک‌های روان‌درمانی می‌تواند نقش مفیدی داشته باشد. این روش‌ها کمک می‌کنند تا سیم‌کشی مغزتان را به شیوه‌ای تغییر دهید که از تغییرات مثبت حمایت کند. همچنین می‌توانند به شما کمک کنند استرس خود را کاهش داده و عوامل هیجانی و روان‌شناختی که ممکن است مانع پیشرفت شما شوند را مدیریت نمایید. وزن و اقداماتی که برای کاهش وزن انجام می‌شود می‌توانند در سطوح مختلف روی انسان تأثیر بگذارند و دریافت حمایت از یک انسان دیگر که در این زمینه تخصص دارد بسیار مفید خواهد بود.

انواع مختلفی از درمان‌های رفتاری و روانشناختی در افراد مبتلا به چاقی مفرط کاربرد دارند از جمله:

• مصاحبه انگیزشی: مصاحبه انگیزشی نوعی درمان است که به تغییرات رفتاری کمک می‌کند. این درمان طراحی شده تا فرد را برای تغییر توانمند کند و این کار را از طریق تعیین معنای شخصی، اهمیت تغییر و ظرفیت فرد برای تغییر انجام می‌دهد.
• درمان شناختی رفتاری (CBT): در این درمان، روانشناس یا درمانگر با شما همکاری می‌کند تا الگوهای فکری و رفتاری آسیب‌زننده یا بی‌فایده را تغییر دهید. درمان شناختی رفتاری معمولا طی چندین جلسه مجزا انجام می‌شود. روانشناس از طریق صحبت کردن و پرسیدن سوالات به شما کمک می‌کند از زاویه متفاوتی به مسائل نگاه کنید. در نتیجه یاد می‌گیرید که به استرس، اضطراب و موقعیت‌های دشوار بهتر پاسخ بدهید. 
• رفتاردرمانی دیالکتیک (DBT): این درمان نوعی از درمان شناختی رفتاری است و برای افرادی که مشکل تنظیم هیجانی دارند یا رفتارهای خودتخریبی مثل الگوهای غذایی ناسالم دارند مناسب است. 
• رواندرمانی بین‌فردی (IPT): هدف اصلی درمان بین‌فردی بهبود کیفیت روابط بین‌فردی (روابط فرد با دیگران) و عملکرد اجتماعی است و از این طریق استرس را کاهش می‌دهد.

۳. دارودرمانی

زمانی که تغییرات در رژیم غذایی و فعالیت بدنی کافی نباشد، ممکن است پزشک از داروهای تایید شده برای درمان چاقی استفاده کند. البته دارو به تنهایی به عنوان درمان چاقی مفرط توصیه نمی‌شود. این داروها یا روی مغز اثر می‌گذارند یا سیستم گوارشی:

• داروهای مؤثر بر مغز: چندین دارو برای درمان چاقی مفرط وجود دارد که میل به غذا خوردن و در نتیجه اشتها را کم می‌کنند. دی اتیل پروپیون، فندی مترازین، لورکاسرین، نالترکسون/بوپروپیون و لیراگلوتاید از جمله این داروها هستند.
• داروهای مؤثر بر سیستم گوارشی: دارویی به نام ارلیستات جلوی جذب چربی از غذاهای مصرفی توسط روده را می‌گیرد. این دارو معمولا به دلیل داشتن عوارض جانبی کمتر نسبت به سایر داروها، انتخاب اول پزشک برای کاهش وزن است. 

به هیچ وجه بدون نسخه پزشک داروی لاغری مصرف نکنید. مثل هر داروی دیگری این داروها نیز عوارض جانبی متنوعی داشته و در برخی افراد منع مصرف دارند.

پرمصرف‌ترین داروهای درمان چاقی که توسط سازمان غذا و داروی آمریکا تاییدیه دریافت کرده‌اند عبارتند از:

• ارلیستات: جذب چربی از گوارش را کاهش می‌دهد.
• فنترمین: اشتها را کاهش می‌دهد. برای مصرف در دوره‌های سه ماهه تأییدیه گرفته است.
• بنزفتامین: اشتها را کاهش می‌دهد.
• دی اتیل پروپیون: اشتها را کاهش می‌دهد.
• فن دی مترازین: اشتها را کاهش می‌دهد.
• بوپروپیون + نالترکسون: می‌تواند میل به غذا و حجم غذا را کاهش دهد.
• لیراگلوتاید: اشتها را کاهش داده و سرعت هضم را کم می‌کند.
• سماگلوتاید: اشتها را سرکوب می‌کند.
• سلولز و اسید سیتریک: احساس سیری ایجاد می‌کند.
• ليزدگزامفتامين دی مزيلات: به مدیریت علائم اختلال پرخوری کمک می‌کند.
• فنترمین-توپیرامات: گرسنگی را کاهش می‌دهد
• ترکیب بازدارنده‌های SGLT2 و آگونیست گیرنده شبه گلوکاگون-۱

۴. جراحی کاهش وزن

در صورتی که تغییرات سبک زندگی و دارودرمانی موفق نباشند، ممکن است پزشک جراحی لاغری را پیشنهاد دهد. چند نوع جراحی لاغری وجود دارد:

• جراحی بای‌پس معده: در این جراحی، جراح بخش کوچکی از معده را به بخش میانی روده پیوند می‌زند (بخش ابتدایی روده را دور می‌زند). این جراحی باعث می‌شود فرد زودتر احساس سیری کند و میزان غذا (کالری) که بدن می‌تواند جذب کرده و به شکل چربی ذخیره کند را محدود می‌سازد.
• جراحی اسلیو معده: در این عمل جراح بخش بزرگی از معده را برمی‌دارد تا فرد با خوردن غذای کمتر احساس سیری کند.
• عمل باندینگ معده: در این جراحی، حراج یک باند توخالی را دور قسمت بالایی معده قرار می‌دهد تا معده کوچک‌تر شود. این عمل باعث می‌شود فرد با خوردن غذای کمتر احساس سیری کند.
• جراحی بالن معده: یک روش موقتی که در آن جراح یک بالن داخل معده قرار می‌دهد تا فضای معده کم شود.

هر یک از این روش‌های جراحی لاغری علاوه بر مزایا ریسک‌هایی را هم به همراه دارد. درباره عوارض این عمل‌ها با پزشک متخصص مشورت کنید.

---

عوامل خطر: آیا من در خطر ابتلا به چاقی مفرط هستم؟

چاقی معمولاً نتیجه ترکیبی از علل و عوامل مؤثر است؛ از جمله:

۱. وراثت و اثرات خانواده

ژن‌هایی که از والدین به ارث می‌رسند می‌توانند روی میزان چربی که بدن ذخیره می‌کند و محل ذخیره آن در بدن تأثیر بگذارند. ژنتیک همچنین می‌تواند روی این که بدن با چه میزان بازدهی غذا را به انرژی تبدیل می‌کند، چگونه اشتها را تنظیم کرده و هنگام ورزش چگونه کالری می‌سوزاند تأثیر داشته باشد.

چاقی معمولا خانوادگی است و علت آن فقط به ژن‌ها محدود نمی‌شود. معمولا عادت غذایی و میزان فعالیت میان اعضای یک خانواده مشابه است. 

۲. سبک زندگی

• رژیم غذایی ناسالم: رژیم غذایی پرکالری، نخوردن میوه و سبزی، مصرف بالای فست فود و نوشیدنی‌های پرکالری و وعده‌های غذایی حجیم در افزایش وزن نقش دارند.
• کالری‌های مایع: مردم نوشیدنی‌های پرکالری را بدون این که اصلا احساس سیری کنند مصرف می‌کنند، به خصوص نوشیدنی‌های الکلی که بسیار پرکالری هستند. نوشیدنی‌های بدون الکل شیرین نیز کالری زیادی دارند و می‌توانند باعث افزایش وزن شوند.
• بی‌تحرکی: در افرادی که سبک زندگی بی‌تحرکی دارند، به راحتی ممکن است میزان کالری غذایی که می‌خورند از میزان کالری‌ای که بدنشان در طول روز می‌سوزاند بیشتر شود. نشستن پشت کامپیوتر، تبلت و گوشی یک نوع بی‌تحرکی است. ساعاتی که صرف نگاه کردن به صفحه نمایش این دستگاه‌ها می‌شود ارتباط زیادی با افزایش وزن دارد.

۳. برخی بیماری‌ها و داروها

در برخی افراد ممکن است علت چاقی یک بیماری مثل کم‌کاری تیروئید، سندروم کوشینگ (افزایش فعالیت قشر غده فوق کلیه)، سندروم پرادر-ویلی (یک ناهنجاری ژنتیکی) و دیگر بیماری‌ها باشد. مشکلات سلامتی مثل آرتروز نیز می‌توانند منجر به کاهش فعالیت بدنی و در نتیجه افزایش وزن شوند.

مصرف بعضی داروها در صورتی که از طریق رژیم غذایی و فعالیت بدنی کنترل نشود منجر به افزایش وزن می‌شوند. استروئیدها، بعضی داروهای ضد افسردگی، داروهای ضد تشنج، داروهای دیابت، داروهای ضدروانپریشی و بعضی مسدودکننده‌های بتا از جمله این داروها هستند.

۴. مشکلات اجتماعی و اقتصادی

عوامل اجتماعی و اقتصادی با چاقی مرتبط هستند. اگر فضای امنی برای پیاده‌روی یا ورزش نداشته باشید، چاق نشدن کار سختی است. ممکن است روش‌های آشپزی سالم را یاد نگرفته باشید یا ممکن است به غذای سالم دسترسی نداشته باشید. همچنین افرادی که با آن‌ها وقت می‌گذرانید می‌توانند روی وزن شما اثر داشته باشند. اگر دوستان یا اعضای خانواده شما دچار چاقی باشند احتمال بیشتری دارد که شما هم به این مشکل دچار شوید.

۵. سن

چاقی ممکن است در هر سنی ایجاد شود حتی در اوایل کودکی. اما افزایش سن با تغییرات هورمونی و فعالیت کمتر ناشی از سبک زندگی، افزایش ریسک چاقی را به همراه دارند. مقدار عضله بدن نیز با افزایش سن کمتر می‌شود. عضله کمتر اغلب اوقات منجر به کاهش متابولیسم می‌شود. این تغییرات همچنین نیاز بدن به کالری را کاهش داده و حفظ وزن سلامت را دشوار می‌کنند. با افزایش سن اگر آگاهانه آنچه می‌خورید را مدیریت نکنید و فعالیت فیزیکی خود را بیشتر نکنید، به احتمال زیاد وزنتان افزایش می‌یابد.

سایر عوامل

• بارداری: افزایش وزن در طول بارداری شایع است. بعضی خانم‌ها در کاهش وزن بعد از زایمان با مشکل مواجه می‌شوند. این افزایش وزن ممکن است در ابتلا به چاقی در زنان نقش داشته باشد.
• ترک سیگار: ترک سیگار اغلب با افزایش وزن همراه است و برای برخی افراد ممکن است این افزایش وزن در حدی باشد که فرد به چاقی دچار شود. اغلب، این اتفاق زمانی می‌افتد که افراد از غذا برای مقابله با علائم ترک سیگار استفاده می‌کنند. اما در کل ترک سیگار در مقایسه با سیگار کشیدن مزایای بیشتری برای سلامتی دارد. مشورت با پزشک می‌تواند به جلوگیری از افزایش وزن بعد از ترک سیگار کمک کند.
• کمبود خواب: کمبود خواب می‌تواند منجر به تغییرات هورمونی شود که به افزایش اشتها می‌انجامند. پرخوابی هم همین اثر را دارد. همچنین ممکن است باعث شود غذاهای پرکالری و پرکربوهیدرات را هوس کنید که در افزایش وزن نقش دارند.
• استرس: عوامل بیرونی متعددی که روی خلق و آسایش اثر منفی می‌گذارند می‌توانند منجر به چاقی شوند. مردم اغلب زمانی که در موقعیت‌های استرس‌زا قرار دارند بیشتر غذاهای پرکالری را هوس می‌کنند. 
• میکروبیوم: ترکیب باکتری‌های مفید روده تحت تأثیر آنچه می‌خورید قرار دارد و می‌تواند در افزایش وزن یا مشکل در کاهش وزن نقش داشته باشد.

اگر یک یا چند تا از این عوامل خطر را داشته باشید به این معنی نیست که محکوم به چاقی هستید. داشتن رژیم غذایی سالم، فعالیت فیزیکی مناسب و ورزش اثر اکثر این عوامل خطر را خنثی می‌کند. 

---

چطور از چاقی مفرط پیشگیری کنیم؟

اگر BMI شما به مرز چاقی نزدیک شده یا سایر ارزیابی‌های پزشکی نشان می‌دهند که در خطر چاقی هستید یا عوامل خطر آن را دارید، می‌توانید با ایجاد تغییرات مثبت در سبک زندگی از ابتلا به چاقی و چاقی مفرط پیشگیری کنید:

• رژیم غذایی سالم
• فعالیت بدنی و ورزش
• هدف قرار دادن یک وزن سالم بر اساس جنسیت، قد و وضعیت سلامتی
• مدیریت استرس
• خواب کافی

پزشک می‌تواند روش‌های پیشگیری متناسب با شرایط و وضعیت سلامتی هر فرد را به صورت اختصاصی پیشنهاد دهد؛ بنابراین اگر نگران چاقی هستید حتما با پزشک عمومی یا متخصص تغذیه مشورت کنید.

---

کلام آخر دکترساینا

چاقی خطر ابتلا به بسیاری از بیماری‌های جدی را افزایش می‌دهد اما به این معنی نیست که هر فردی که دچار چاقی می‌شود الزاما به این بیماری‌ها مبتلا است. خوشبختانه حتی چاقی مفرط نیز قابل درمان و مدیریت است. با وجودی که کاهش وزن و حفظ آن کار چالش برانگیزی است اما با کمک پزشک و متخصص تغذیه می‌توان این کار را انجام داد. به یاد داشته باشید که تنها کاهش ۵ تا ۱۰ درصد از وزن بدن ریسک بیماری‌ها را تا حد قابل توجهی کاهش داده و می‌تواند روند بیماری‌هایی مثل کبد چرب، سندروم متابولیک و دیابت را کند کرده یا حتی متوقف کند.

سوالات متداول