با رفلاکس معده یا بازگشت اسید معده چه کنیم؟ | علت، علائم و درمان

رفلاکس معده یا بازگشت اسید معده به مری عارضه‌ای شایع است که بسیاری از افراد آن را تجربه می‌کنند. این عارضه درصورت عدم درمان به‌مرور زمان نیز می‌تواند منجربه مشکلات مختلفی شود. عادات تغذیه‌ای غلط شایع‌ترین علت رفلاکس اسید معده است؛ اما عوامل دیگری هم باعث این مشکل می‌شوند. در این مقاله به بررسی علت، علائم، عوارض و روش‌های درمان رفلاکس معده می‌پردازیم. پیش از هرچیز از شما دعوت می‌کنیم نظرات دکتر وحید حاجی آدینه را در این خصوص مشاهده کنید.

رفلاکس معده چیست؟

مری لوله‌ای است که دهان و معده را به یکدیگر متصل می‌کند. بیماری رفلاکس معده به مری زمانی اتفاق می‌افتد که اسید معده به طور مکرر به مری برمی‌گردد. ریفلاکس معده می‌تواند به‌مرور سلول‌های پوشاننده‌ی مری را تحریک کند. در ادامه بیشتر به علت و نحوه‌ی بازگشت اسید معده به مری توضیح می‌دهیم.

بسیاری از افراد هرازگاهی رفلاکس اسید و سوزش و درد سر معده را تجربه می‌کنند؛ ولی زمانی فرد مبتلا به بیماری رفلاکس معده تشخیص داده می‌شود که حداقل دو بار در هفته این حالت را تجربه کند.

اغلب افراد مبتلا به رفلاکس معده می‌توانند با پرهیزات غذایی و اصلاح سبک زندگی این عارضه را کنترل کنند؛ اما بعضی افراد به درمان با دارو نیاز دارند.

علت بازگشت اسید معده

لوله‌ی گوارش از دهان شروع می‌شود و پس از گذشتن از مری، به معده می‌رسد. ازآنجایی‌که معده حاوی اسیدهای بسیار قوی است، بین مری و معده یک ماهیچه‌ی حلقوی (اسفنکتر) به نام کاردیا قرار گرفته است که مشابه یک دریچه عمل می‌کند و اجازه نمی‌دهد اسید معده به مری بریزد. زمانی‌که غذا می‌خوریم کاردیا باز می‌شود تا غذا وارد معده شود، سپس برای جلوگیری از خروج اسید معده به مری بلافاصله بسته می‌شود.

بیماری رفلاکس معده زمانی اتفاق می‌افتد که این دریچه ضعف یا شل شود. عواملی که می‌توانند منجر به ضعف کاردیا شوند عبارت‌اند از:

• فشار بیش‌ازحد به شکم: برخی از زنان باردار به دلیل فشاری که رحم و جنین به اندام‌های داخلی وارد می‌کند تقریباً به‌طور روزانه به سوزش سر دل دچار می‌شوند.
• بعضی از غذاها: مثل لبنیات، غذاهای تند یا سرخ‌شده و یا عادات غذا خوردن اشتباه
• برخی داروها، از جمله داروهای آسم، فشار خون بالا و آلرژی. داروهای مسکن، آرام‌بخش و ضدافسردگی نیز می‌توانند منجربه رفلاکس معده شوند.
• فتق هیاتال: در این عارضه قسمت بالایی معده از طریق فشار بر دیافراگم (پرده‌ای عضلانی که بین قفسه سینه و حفره‌ی شکمی قرار گرفته است) به درون قفسه سینه وارد می‌شود.

علائم رفلاکس معده

شایع ترین علائم رفلاکس معده عبارت‌اند از:

• سوزش سر دل: درد یا ناراحتی سوزشی که ممکن است از معده به شکم یا قفسه سینه یا حتی به سمت گلو حرکت کند.
• بازگشت اسید: اسیدی با مزه ترش یا تلخ که از مری بالا می‌آید و به گلو یا دهان برمی‌گردد.

رفلاکس معده در اغلب موارد با سوزش سر دل و  بازگشت اسید شناخته می‌شود؛ اما ممکن است با برخی نشانه‌های دیگر نیز همراه شود:

• نفخ
• مدفوع خونی یا سیاه یا استفراغ خونی
• باد گلو (آروغ زدن)
• احساس گیرکردن غذا در گلو (دیسفاژی)
• سکسکه‌ای که قطع نمی‌شود.
• حالت تهوع
• کاهش وزن بدون دلیل مشخص
• خس‌خس سینه
• سرفه‌ی خشک
• گرفتگی صدا یا گلودرد مزمن

عوارض رفلاکس معده

تنگی نفس

رفلاکس اسید معده یکی از اصلی‌ترین علل تنگی نفس، عفونت‌های مکرر برونش و آسم مزمن در اکثر افراد است. طبق آمارها حدود ۸۰ درصد از بیماران مبتلا به آسم، به‌صورت زمینه‌ای به ریفلاکس معده دچارند.^[۱]

التهاب مری یا اِزوفاژیت

بازگشت مکرر اسید به مری می‌تواند باعث ملتهب شدن مری شود. ازوفاژیت، بلع را دشوار و گاهی دردناک می‌کند. سایر علائم التهاب مری عبارت‌اند از:

• گلودرد
• خشن شدن یا گرفتگی صدا
• سوزش سر دل

ازوفاژیت مزمن و درمان‌نشده ممکن است باعث زخم شدن و تنگی مری شود. التهاب مری همچنین می‌تواند خطر ابتلا به سرطان مری را افزایش دهد.

زخم یا اولسر مری

اسید معده می‌تواند به پوشش مری آسیب برساند و باعث ایجاد زخم دردناک شود. این نوع زخم معده به عنوان زخم مری شناخته می‌شود.

هرچند همه‌ی کسانی که به زخم مری دچارند علائم بالینی را تجربه نمی‌کنند؛ ولی زخم مری ممکن است با علائم زیر همراه باشد:

• احساس سوزش در ناحیه‌ی قفسه سینه
• سوءهاضمه
• احساس درد هنگام بلع
• حالت تهوع
• سوزش سردل
• مدفوع خونی

اگر زخم مری درمان نشود در بعضی موارد نادر می‌تواند منجربه عوارض جدی‌تری مانند سوراخ شدن مری (پارگی مری) یا زخم خون‌ریزی‌کننده مری شود.

رفلاکس معده می‌تواند منجربه مشکلات تنفسی یا آسیب به مری شود.

تنگی‌ مری‌ یا ازوفاژیت‌ خورنده

عدم درمان رفلاکس معده می‌تواند باعث التهاب، زخم شدن یا رشد غیرطبیعی سلول‌ها (نئوپلازی) در مری شود. در نتیجه‌ی این اتفاق مری باریک‌تر می‌شود. این عارضه را تنگی مری (Esophageal stricture) می‌نامند.

تنگ شدن مری اغلب بلع را دشوار یا دردناک می‌کند. همچنین می‌تواند عبور غذا و مایعات را از مری به معده سخت‌تر کند و ممکن است باعث بروز احساس نفس تنگی شود. در برخی موارد ممکن است غذاهای جامد یا سفت در مری گیر کنند که خطر خفگی را افزایش می‌دهد. علاوه‌بر‌این، ناتوانی در بلع غذاها و مایعات ممکن است منجر به سوءتغذیه و کم‌آبی بدن شود.

پنومونی آسپیراسیون یا عفونت ریه ناشی از برگشت غذا

در مواقعی‌که اسید معده به گلو و دهان برمی‌گردد، ممکن است اسید وارد ریه شود؛ این حالت منجربه نوعی عفونت ریوی به نام ‌آسپیراسیون پنومونی می‌شود که اغلب با علائم زیر همراه است:

• تب
• سرفه‌های شدید و عمیق
• درد قفسه‌ی سینه
• نفس تنگی
• خس‌خس سینه هنگام تنفس
• خستگی
• آبی شدن رنگ پوست

‌آسپیراسیون پنومونی در صورت عدم درمان می‌تواند جدی و حتی کشنده باشد. این عارضه معمولاً با آنتی‌بیوتیک درمان می‌شود. البته در موارد شدیدتر ممکن است بیمار به بستری شدن در بیمارستان و مراقبت‌های حمایتی برای تنفس نیاز پیدا کند.

بیماری مری بارت (Barrett’s esophagus)

آسیب مداوم به مری ناشی از اسید معده می‌تواند باعث ایجاد تغییرات سلولی در سلول‌های پوشاننده‌ی مری شود.

در بیماری مری بارت، سلول‌های سنگفرشی تشکیل‌دهنده‌ی بخش تحتانی مری با سلول‌های غده‌ای جایگزین می‌شوند. این سلول‌ها شبیه سلول‌هایی‌اند که روده‌های شما را می پوشانند. در بعضی موارد نادر ممکن است سلول‌های غده‌ای سرطانی شده و باعث سرطان مری شوند.

مری بارت در حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد از افراد مبتلا به رفلاکس معده ایجاد می‌شود و معمولاً مردان را در حدود دو برابر بیشتر از زنان درگیر می‌کند.

روش‌های تشخیصی

پزشک در اغلب مواقع می‌تواند فقط با بررسی علائم و معاینه‌ی بالینی، رفلاکس معده را تشخیص دهد؛ بااین‌حال ممکن است پزشک انجام برخی آزمایش‌های تکمیلی را تجویز کند:

آندوسکوپی فوقانی

در این آزمایش پزشک یک لوله‌ی نازک و انعطاف‌پذیر را که به لامپ و دوربین (اندوسکوپ) مجهز است در گلوی شما قرار می‌دهد و داخل مری و معده‌ی شما را با استفاده از آن بررسی کند.

ممکن است نتایج آزمایش آندوسکوپی با وجود رفلاکس معده طبیعی باشد؛ اما پزشک می‌تواند التهاب مری (ازوفاژیت) یا سایر عوارض رفلاکس معده را با این آزمایش تشخیص دهد.

یکی دیگر از کاربردهای آندوسکوپی نمونه‌برداری از بافت مری است. پزشک می‌تواند از این نمونه برای بررسی برخی عوارض رفلاکس مانند مری بارت استفاده کند.

آزمایش سرپایی PH مری

در آزمایش ۲۴ ساعته‌ی pH مری، یک وسیله‌ی سنجش اسید در مری شما قرار داده می‌شود تا تشخیص دهد اسید معده چه زمانی و به چه مدت در مری برگشت می‌کند. وسیله‌ی سنجش اسید به یک کامپیوتر کوچک متصل می‌شود که می‌توانید آن را دور کمر خود ببندید یا با بند روی شانه خود قرار دهید. وسیله‌ی سنجش اسید ممکن است یک لوله نازک و انعطاف‌پذیر (کاتتر) باشد که از طریق بینی به مری شما وارد می‌شود، یا یک دستگاه بسیار کوچک که در حین آندوسکوپی در مری شما قرار می‌گیرد و پس از حدود دو روز با مدفوع از بدن خارج می‌شود.

مانومتری مری

این آزمایش حرکات دودی‌شکل مری (انقباضات عضلات مری که باعث جلو راندن غذا می‌شود) را هنگام بلع اندازه‌گیری می‌کند. مانومتری مری همچنین هماهنگی و نیروی اعمال‌شده توسط ماهیچه‌های مری را می‌سنجد.

عکس‌برداری اشعه ایکس از دستگاه گوارش فوقانی

 برای این عکس‌برداری پزشک ابتدا از شما می‌خواهد مایع حاجب را بنوشید. این مایع پوشش داخلی دستگاه گوارش را می‌پوشاند و پر می‌کند. این پوشش باعث می‌شود پزشک بتواند تصویر مری، معده و بخش فوقانی روده شما را ببیند.

روش «بلع باریم» نیز از روش‌های عکس‌برداری از دستگاه گوارش است. در این روش پزشک برای تشخیص تنگ‌شدگی مری از شما می‌خواهد یک قرص باریم بخورید.

برای جلوگیری از بازگشت و درمان اسید معده، تا سه ساعت پس از صرف غذا دراز نکشید.

درمان خانگی رفلاکس معده

اگر به‌تازگی به سوزش سر دل و رفلاکس معده دچار شده‌اید بهتر است ابتدا از روش‌های خانگی و غیردارویی برای بهبود علائم خود استفاده کنید و درصورتی‌که درمان خانگی برای بهبود رفلاکس معده جواب‌گو نبود از داروها کمک بگیرید.

• بلافاصله بعد از غذا خوردن دراز نکشید: حداقل سه ساعت بین خوردن غذا و دراز کشیدن یا رفتن به رختخواب وقفه بیندازید.
• از پوشیدن لباس‌های تنگ خودداری کنید: لباس‌هایی که در قسمت کمر و شکم تنگ هستند، به شکم و اسفنکتر تحتانی مری فشار وارد می‌کنند و می‌توانند منجربه بروز رفلاکس معده شوند.
• ارتفاع قسمت بالایی تخت خود را بیشتر کنید:  اگر در خواب مرتباً دچار سوزش سر دل می‌شوید، می‌توانید تخته‌های چوبی زیر پایه‌های تخت خود قرار دهید تا سر تخت بین ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر بالا بیاید. اگر نمی‌توانید تخت خود را بالا بیاورید، می‌توانید یک گوِه بین تشک و تخت قرار دهید.
• آدامس بجوید: آدامس جویدن ترشح بزاق را افزایش می‌دهد و می‌تواند در رقیق کردن اسید معده مؤثر باشد.

درمان رفلاکس معده

پزشکان توصیه می‌کنند برای بهبود رفلاکس معده در مرحله‌ی اول درمان‌های خانگی و اصلاح سبک زندگی را امتحان کنید و درصورتی‌که پاسخگو نبودند از دارو استفاده کنید.

بعضی از داروهای رایج برای درمان رفلاکس معده نیازی به نسخه‌ی پزشک ندارد و بعضی از داروها باید حتماً تحت نظر پزشک مصرف شوند:

داروهای بدون نیاز به نسخه پزشک برای درمان رفلاکس معده

• آنتی اسیدهایی که اسید معده را خنثی می‌کنند: بعضی آنتی اسیدها مانند آلومینیوم ام-جی-اس ممکن است در مدت کوتاهی رفلاکس معده را تسکین دهند؛ اما این داروها به‌تنهایی برای درمان التهاب مری کافی نیستند. استفاده بیش‌ازحد از برخی آنتی اسیدها می‌تواند عوارض جانبی مانند اسهال یا گاهی اوقات مشکلات کلیوی به‌همراه داشته باشد.

• داروهای کاهش‌دهنده‌ی اسید معده: این داروها که با نام مسدودکننده‌های گیرنده H2 نیز شناخته می‌شوند به‌ سرعت آنتی اسیدها عمل نمی‌کنند؛ اما علائم رفلاکس را به مدت طولانی‌تری بهبود می‌دهند و ممکن است تولید اسید معده را تا ۱۲ ساعت کاهش دهند. سایمتیدین (Cimetidine) و فاموتیدین (Famotidine) از این دسته داروها هستند.

• داروهایی که تولید اسید را مسدود می‌کنند و مری را بهبود می‌بخشند: نام دیگر این داروها مهارکننده‌های پمپ پروتونی است. این داروها قوی‌تر از مسدودکننده‌های گیرنده H2 هستند و به بافت آسیب‌دیده‌ی مری زمان بیشتری می‌دهند تا به‌خوبی التیام پیدا کند. مهارکننده‌های پمپ پروتونی بدون نیاز به نسخه پزشک شامل لانزوپرازول (Lansoprazole) و امپرازول (Omeprazole) هستند.

داروهای تجویزی برای درمان رفلاکس معده

• مسدودکننده‌های گیرنده H2: دوزهای بالاتر قرص فاموتیدین (Famotidine) به تجویز و نسخه‌ی پزشک نیاز دارند. این داروها معمولاً برای مصرف طولانی‌مدت مناسب‌اند؛ اما ممکن است با افزایش جزئی خطر کمبود ویتامین B-12 و شکستگی استخوان همراه باشند.
• مهارکننده‌های پمپ پروتونی در دوزهای قوی: لانزوپرازول (Lansoprazole)، امپرازول (Omeprazole)، پنتوپرازول (Pantoprazole) و رابپرازول (Rabeprazole) از این دسته داروها هستند. اگرچه به‌طور‌کلی این داروها در درازمدت عارضه‌ی خطرناکی به‌همراه ندارند؛ اما ممکن است باعث اسهال، سردرد، حالت تهوع و کمبود ویتامین B-12 شوند. همچنین استفاده‌ی مزمن ممکن است خطر شکستن استخوان لگن را افزایش دهد.
• داروهای تقویت‌کننده‌ی اسفنکتر تحتانی مری: باکلوفن (Baclofen) ممکن است با کاهش دفعات شل شدن ماهیچه‌ی حلقوی انتهای مری (کاردیا)، خطر رفلاکس معده را کاهش دهد. عوارض جانبی ممکن است شامل خستگی یا حالت تهوع باشد.

درمان با جراحی

• فوندوپلیکیشن (فوندوپلیکاسیون): پزشک در این عمل بخش بالایی معده را برای تقویت عضلات مری و جلوگیری از رفلاکس معده، دور دریچه‌ی انتهای مری (کاردیا) می‌پیچد. فوندوپلیکاسیون معمولاً با یک روش کم‌تهاجمی (لاپاروسکوپی یا جراحی سوراخ کلید) انجام می‌شود.
• جراحی با دستگاه LINX: در این روش که معمولاً با جراحی کم‌تهاجمی انجام می‌شود چند مهره که خاصیت مغناطیسی دارند دور قسمت انتهایی مری پیچیده می‌شوند. جاذبه مغناطیسی بین مهره‌ها به‌اندازه‌ای قوی است که مانع از برگشت اسید معده به مری شود؛ اما به‌اندازه‌ی کافی ضعیف است تا غذا وارد معده شود.
• فوندوپلیکاسیون از طریق دهان (TIF): این روش با استفاده از دستگاه اندوسکوپی انجام می‌شود و در طول عمل هیچ برشی روی پوست ایجاد نمی‌شود؛ به‌همین‌دلیل دوره‌ی نقاهت بسیار کوتاهی دارد. پزشک در روش TIF دستگاه اندوسکوپ را وارد مری می‌کند و با کمک این دستگاه تعدادی بست از جنس پلی‌پروپیلن را در محل اتصال مری به معده نصب می‌کند.

احتمال دارد این روش درمانی برای افرادی که به علت فتق هرنیال به رفلاکس معده دچار شده‌اند کافی نباشد و این افراد به درمان‌های تکمیلی نیاز داشته باشند.

نقش تغذیه در کاهش رفلاکس معده

مصرف بعضی غذاها احتمال بروز رفلاکس معده را افزایش می‌دهد و برعکس، برخی غذاها ممکن است در پیشگیری و درمان رفلاکس معده مؤثر باشند.

غذاهای مضر برای رفلاکس معده

برای جلوگیری از رفلاکس معده از مصرف موارد زیر اجتناب کنید:

• غذاهای سرخ‌شده
• انواع فست‌فود
• غذاهای فرآوری‌شده
• غذاها و فلفل‌های تند
• گوشت‌های پرچربی
• پنیر
• سس گوجه
• شکلات
• نعنا
• نوشیدنی‌های گازدار

غذاهای مفید برای رفلاکس معده

برخی مواد غذایی در بهبود رفلاکس معده اثربخشی بالایی دارند:

• غذاهای غنی از فیبر: غذاهای با فیبر بالا باعث می‌شوند معده سریع‌تر پر شود، درنتیجه از پرخوری جلوگیری می‌کنند. غذاهای غنی از فیبر عبارت‌اند از:
• غلات کامل، مانند جو پرک و برنج قهوه‌ای
• صیفی‌جات ریشه‌ای و غده‌ای؛ مانند سیب‌زمینی، چغندر و هویج
• سبزی‌ها از جمله کلم بروکلی و لوبیا سبز
• غذاهای قلیایی: غذاها pH های متفاوتی دارند و ممکن است اسیدی یا قلیایی (بازی) باشند. احتمال ایجاد رفلاکس با مصرف غذاهای اسیدی بیشتر می‌شود.

غذاهای قلیایی عبارت‌اند از:

• موز
• خربزه
• گل‌کلم
• رازیانه
• آجیل
• غذاها و مواد غذایی آب‌دار: خوردن غذاهای حاوی آب زیاد می‌تواند اسید معده را رقیق و ضعیف کند:
• کرفس
• خیار
• کاهو
• هندوانه
• سوپ‌های بر پایه‌ی آب گوشت
• چای گیاهی

برخی افراد علائم حمله قلبی را با رفلاکس معده اشتباه می‌گیرند؛ اگر درد قفسه سینه، فک یا بازو یا احساس تنگی نفس دارید با اورژانس تماس بگیرید.

چگونه از رفلاکس معده پیشگیری کنیم؟

ایجاد برخی تغییرات در سبک زندگی و عادت روزمره می‌تواند در پیشگیری و بهبود رفلاکس معده مؤثر باشد:

• وزن متعادل و متناسب داشته باشید: اضافه‌وزن به شکم فشار می‌آورد و معده را بالا می‌برد، درنتیجه باعث برگشت اسید معده به مری می‌شود.
• از استعمال سیگار پرهیز کنید: سیگار کشیدن توانایی ماهیچه‌ی تحتانی مری (کاردیا) را برای عملکرد صحیح کاهش می‌دهد.
• غذای خود را به‌آرامی بخورید و کاملاً بجوید: بعد از هر لقمه قاشق و چنگال خود را زمین بگذارید و پس از جویدن و قورت دادن آن لقمه، دوباره قاشق و چنگال خود را بردارید.
• از خوردن غذاها و نوشیدنی‌هایی که باعث رفلاکس می شوند خودداری کنید: مصرف غذاهای محرک رفلاکس معده از جمله غذاهای چرب یا سرخ‌شده، سس گوجه‌فرنگی، شکلات، نعنا، ​​سیر، پیاز و کافئین را تا جای ممکن کاهش دهید.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

برخی از علائم رفلاکس معده با مشکلات قلبی اشتباه گرفته می‌شوند؛ بنابراین اگر علائمی مانند درد قفسه‌ی سینه، تنگی نفس یا درد فک یا بازو دارید، فوراً با اورژانس تماس بگیرید. این علائم ممکن است نشانه‌های حمله قلبی باشند.

درصورت مشاهده‌ی علائم رفلاکس معده یا موارد زیر، با پزشک خود مشورت کنید:

• به‌طور شدید یا مکرر به رفلاکس معده دچار می‌شوید.
• داروهای بدون نسخه برای سوزش سر دل را بیش از دو بار در هفته مصرف می‌کنید.

کلام آخر دکترساینا

رفلاکس معده اغلب با اصلاح عادات غذایی یا دارو قابل درمان است؛ اما در برخی موارد شدید ممکن است نیاز به جراحی باشد. متخصصان گوارش می‌توانند مناسب‌ترین روش درمانی را به شما پیشنهاد کنند. به‌خاطر داشته باشید اگر سوزش سر دل شما همراه با درد قفسه سینه یا بازو و تنگی نفس است، ممکن است دچار حمله قلبی شده باشید؛ دراین‌حالت حتماً با اورژانس تماس بگیرید.

برای صحبت با پزشک نیاز به مراجعه حضوری نیست! در سامانه‌ی دکتر ساینا می‌توانید در هر زمان و هر کجا از بیش از ۲۵۰۰ پزشک و روان‌شناس متخصص مشاوره فوری متنی، صوتی یا ویدیویی دریافت کنید.

سؤالات متداول

همراهان مجله سلامت دکترساینا، شما عزیزان نیز می‌توانید سؤالات خود را در رابطه با موضوع این مقاله در بخش نظرات بنویسید. متخصصان ما در تلاش هستند تا در کوتاه‌ترین زمان ممکن به پرسش‌های شما پاسخ دهند.   

جدول خلاصه‌ی مشخصات بیماری