اختلال نقص توجه – بیش فعالی (ADHD) که در گفتار روزمره به اختصار بیش فعالی نامیده می‌شود، نوعی وضعیت روانی-رفتاری است. بیش فعالی بیش از هرچیز اشاره به بی‌قراری فرد و ناتوانی در یک‌جا نشستن دارد؛ اما این تمام ماجرا نیست. در واقع اختلال بیش فعالی انواع مختلفی دارد و هر دسته از این افراد خصیصه‌ها و رفتارهای متفاوتی دارند و با چالش‌های متفاوتی مواجه‌اند. در این مقاله به بررسی انواع بیش فعالی، علائم آن و راه‌های تشخیص و درمان آن می‌پردازیم.
فهرست آنچه می‌خوانید:
- بیش فعالی چیست؟
- آمار اختلال بیش‌فعالی در ایران و جهان
- انواع بیش فعالی
- علائم بیش فعالی
- علائم بیش فعالی در کودکان
- علت بیش فعالی چیست؟
- عوامل زمینه‌ساز اختلال بیش فعالی – کم توجهی
- مشکلات نقص توجه – بیش فعالی
- تشخیص بیش فعالی
- درمان بیش فعالی – نقص توجه
- توصیه‌هایی برای کنترل بیش فعالی
- کلام آخر دکترساینا
- جدول خلاصه‌ی مشخصات بیماری
بیش فعالی چیست؟
اختلال ADHD یک وضعیت رفتاری است که منجربه رفتارهای بیش‌فعالانه و تکانه‌ای غیرمعمول می‌شود. افرادی که دچار این اختلال هستند، در تمرکز بر انجام یک کار واحد یا نشستن طولانی‌مدت مشکل دارند. این اختلال در تمامی سنین در کودکان و بزرگسالان دیده می‌شود.
ADHD یک مجموعه اختلال است که به سه دسته‌ی افراد دچار بیش فعالی، دچار نقص توجه و ترکیبی از هر دو تقسیم می‌شود.
آمار اختلال بیش‌فعالی در ایران و جهان
میانگین شیوع اختلال بیش فعالی یا ADHD در سراسر جهان به‌طورکلی تقریباً ۲.۲% در کودکان و نوجوانان (کمتر از ۱۸ سال) تخمین زده می‌شود. متوسط شیوع اختلال ADHD در بزرگسالان (۱۸ تا ۴۴ سال) به‌طورکلی تقریباً ۲.۸ گزارش شده است.[۱]
شیوع بیش فعالی – نقص توجه در ایران در سنین مختلف و در گزارش‌های مختلف، متفاوت گزارش شده است. مثلاً این رقم در سنین پیش از مدرسه در مطالعات مختلف بین ۱۱ تا ۲۵ درصد گزارش شده است. در سنین مدرسه بین ۳ تا ۱۷ درصد و در سنین بزرگسالی بین ۳.۹ تا ۲۵ درصد گزارش شده است.[۲]
انواع بیش فعالی
اختلال نقص توجه – بیش فعالی به سه نوع تقسیم می‌شود:
نوع نقص توجه
یا اختلال کم توجهی؛ همان‌طورکه از نامش پیداست، این افراد عمدتاً مشکل تمرکز دارند. این اختلال در کودکان سخت‌تر تشخیص داده می‌شود؛ چراکه این کودکان در کلاس اخلال ایجاد نمی‌کنند. این نوع اختلال بیشتر در دختران مبتلا به ADHD دیده می‌شود.
نوع بیش فعال یا تکانشی
افراد مبتلا به این نوع از اختلال ADHD در درجه‌ی اول رفتار بیش فعالی و تکانشی از خود نشان می‌دهند. این رفتارها می‌تواند شامل تکان خوردن، قطع کردن صحبت دیگران هنگام مکالمه باشد.
نوع ترکیبی بیش فعالی و نقص توجه
این نوع اختلال شایع‌ترین نوع ADHD است. افراد مبتلا به این نوع، هردوی علائم کم‌توجهی و بیش‌فعالی را نشان می‌دهند.
فرد بیش فعال ممکن است حواس‌پرت به نظر برسد و معمولاً در به پایان رساندن کارهایش مشکل دارد.
علائم بیش فعالی
این اختلال علائم گسترده‌ای دارد. معمول‌ترین نشانه های بیش فعالی عبارت‌اند از:
- مشکل در تمرکز روی کارها
- فراموش‌کاری درباره‌ی انجام کارها
- حواس‌پرتی
- مشکل در ساکت نشستن
- پریدن وسط حرف دیگران
برخی علائم با توجه به نوع ای دی اچ دی کمی متفاوت هستند. مثلاً فرد بیش فعال ممکن است نشانه‌های زیر را داشته باشد:
- ساکت نشستن برای‌شان سخت است.
- نمی‌توانند کارهای‌شان را در سکوت انجام دهند.
- زیاد صحبت می‌کنند.
- به‌سختی می‌توانند منتظر نوبت خودشان بمانند.
- موقع صحبت، بازی و … وسط حرف دیگران می‌پرند
علائم بیش فعالی در کودکان
کودکانی که نقص توجه دارند احتمالاً این علائم را بروز می‌دهند:
- موقع درس خواندن یا کار کردن اشتباهات زیادی می‌کنند یا جزئیات را فراموش می‌کنند.
- حفظ تمرکز موقع گوش دادن، خواندن یا هنگام گفتگو برای‌شان سخت است.
- وسایل‌شان را گم می‌کنند.
- به‌راحتی حواس‌شان پرت می‌شود.
رایج ترین زمان تشخیص این اختلال در سال‌های پیش از مدرسه و سال‌های آغازین دبستان است. اگر این نشانه‌ها را در کودک خود مشاهده می‌کنید با یک روان‌شناس کودک مشورت کنید.
علت بیش فعالی چیست؟
علی‌رغم شایع بودن اختلال بیش فعالی ADHD، پزشکان و محققان هنوز به‌طورکامل نمی‌دانند که علت این بیماری چیست. اعتقاد بر این است که اختلال بیش فعالی – نقص توجه، ریشه‌ی عصبی دارد. عوامل ژنتیکی نیز ممکن است در بروز این اختلال نقش داشته باشند.
کاهش دوپامین نیز احتمالاً در بروز بیش فعالی نقش دارد. دوپامین یک ماده‌ی شیمیایی در مغز است که به انتقال پیام‌های عصبی کمک می‌کند. همچنین دوپامین در ایجاد پاسخ‌های عاطفی نقش دارد.
همچنین به‌نظر می‌رسد تفاوت‌هایی در ساختارهای مغز افراد مبتلابه این اختلال وجود دارد.
عوامل زمینه‌ساز اختلال بیش فعالی – کم توجهی
هرچند مکانیسم وضعیت بیش فعالی به‌طور دقیق شناسایی نشده است؛ اما به‌نظر می‌رسد برخی عوامل خط ابتلا به بیش فعالی را افزایش می‌دهند:
- جنسیت: این اختلال در پسران بیشتر از دختران دیده می‌شود.
- وراثت: شانس ابتلا در کسانی که سابقه‌ی خانوداگی بیش فعالی دارند بیشتر است.
- سن: معمولاً علائم آن تا ۱۲ سالگی آشکار می‌شود.
- عوامل مربوط به دوران بارداری و زایمان مادر:
- سیگار کشیدن مادر در دوران بارداری
- زایمان زودرس
- شرایط نامناسب بهداشت روانی در دوران بارداری
- قرار گرفتن در معرض سموم خاص
- فشار خون بالا
- قرار گرفتن کودکان در معرض سموم محیطی مانند سرب
- زایمان پیش‌ازموعد
دلیل بیش فعالی به‌طور دقیق شناسایی نشده است؛ اما به نظر می‌رسد برخی ساختارهای مغز و همچنین سطح برخی مواد شیمیایی مغز در افراد بیش فعال متفاوت است.
مشکلات نقص توجه – بیش فعالی
بااینکه بیش فعالی یک ناتوانی نیست، اما می‌تواند مشکلاتی برای فرد ایجاد کنند. ممکن است افراد بیش فعال در یادگیری با مشکل مواجه شوند. افراد بیش فعال با چالش‌هایی برای یادگیری و انجام کارهای خود مواجه‌اند؛ این چالش‌ها می‌توانند زمینه‌ی بروز مشکلاتی مانند اضطراب، افسردگی و مشکلات یادگیری شود.
درصورت بی‌توجهی به این اختلال، ممکن است افراد بیش فعال در زندگی شخصی و اجتماعی خود با مشکل مواجه شوند. مشکلاتی مانند عملکرد ضعیف در مدرسه، مشکلات مالی، سوءمصرف مواد، روابط ناپایدار، تصویر ذهنی نامناسب از خود و …. بخشی از مشکلاتی است که فرد بیش فعال ممکن است در زندگی با آن‌ها درگیر شود.
تشخیص بیش فعالی
هیچ آزمایش واحدی برای تشخیص ADHD وجود ندارد. روان‌شناس از شما می‌خواهد رفتارها نشانه‌های کودک را طی شش ماه گذشته ارزیابی می‌کند و تشخیص نهایی می‌دهد. روانپزشک از شما می‌خواهد به علائم کودکتان دقت کنید و آن‌ها را یادداشت کنید؛ یا از معلم کودکتان در مورد وضعیتش سر کلاس بپرسید.
درمان بیش فعالی – نقص توجه
درمان بیش‌فعالی به‌طورکلی شامل ترکیبی از رفتاردرمانی و دارودرمانی است.
دو نوع معمول داروهایی که برای درمان بیش فعالی استفاده می‌شوند شامل محرک‌ها و غیرمحرک‌ها هستند. محرک‌های سیستم اعصای مرکزی مانند ریتالین رایج‌ترین داروهای مورد استفاده هستند. این داروها منجربه افزایش سطح دوپامین و نوراپی‌نفرین در مغز می‌شوند.
عدم تشخیص و درمان بیش فعالی می‌تواند بر اعتمادبه‌نفس فرد بیش فعال تأثیر منفی بگذارد و او را با مشکلات متعددی مواجه کند.
توصیه‌هایی برای کنترل بیش فعالی
در کنار روش‌های روان‌درمانی و دارودرمانی، برخی تغییرات در سبک زندگی نیز می‌توانند به فرد بیش فعال کمک کنند:
- داشتن وعده‌ی غذایی مقوی
- انجام روزانه ۶۰ دقیقه فعالیت ورزشی
- خواب کافی
- محدود کردن کار با مانیتور (گوشی موبایل، کامپیوتر و تلویزیون)
- انجام فعالیت‌های مانند یوگا، تای‌چی و وقت‌گذرانی در فضای آزاد
- استفاده از تکنیک‌های ذهن‌‌آگاهی
همچنین برای انجام مناسب‌تر فعالیت‌هایتان، توصیه می‌شود:
- کارهای‌تان را فهرست کنید.
- تقویم داشته باشید.
- یادآور موبایل خود را برای کارهای مختلف فعال کنید.
کلام آخر دکترساینا
بیش فعالی اختلالی است که ممکن است خانواده‌ها به آن توجه نکنند و آن را با حواس‌پرتی فرزندشان اشتباه بگیرند. به‌خاطر داشته باشید که بیش فعالی اختلالی جدی و ناشی از تفاوت در ساختار مغز است. با شناسایی و درمان به‌موقع بیش فعالی، فرد بیش فعال می‌تواند زندگی عادی را تجربه کند؛ اما عدم تشخیص و درنتیجه درمان اختلال نقص توجه – بیش فعالی، می‌تواند زندگی فرد را مختل کند و مشکلات جدی در مسیر تحصیل، پیشرفت کاری و رابط فردی به‌وجود آورد. به‌خاطر داشته باشید که ای دی اچ دی انواع مختلف با علائم متفاوت دارد. درصورت مشاهده‌ی علائم این اختلال، با یک روانپزشک مشورت کنید.
برای صحبت با پزشک نیاز به مراجعه حضوری نیست! در سامانه‌ی دکتر ساینا می‌توانید در هر زمان و هر کجا از بیش از ۲۵۰۰ پزشک و روان‌شناس متخصص مشاوره فوری متنی، صوتی یا ویدیویی دریافت کنید.
جدول خلاصه‌ی مشخصات بیماری
| نام بیماری | اختلال بیش فعالی ADHD |
| تخصص مربوطه | روان درمانی، روانپزشک |
| علائم | بی توجهی، عدم ثبات رفتاری، رفتارهای تکانشی، عدم تمرکز، ناتوانی در بی حرکت نشستن، حواس پرتی |
| عوارض | اختلال عصبی رفتاری |
| علت | عوامل ارثی و رفتاری |
[۱] ADHD Institute: Epidemiology
[۲] Hakim Shooshtari, M., Shariati, B., Kamalzadeh, L., Naserbakht, M., Tayefi, B., & Taban, M. (2021). The prevalence of attention deficit hyperactivity disorder in Iran: An updated systematic review. Medical journal of the Islamic Republic of Iran, 35, 8. https://doi.org/10.47176/mjiri.35.8