پرخوری عصبی یا پرخوری احساسی به وضعیتی گفته می‌شود که فرد در پاسخ به استرس یا مشکلات عاطفی، شروع به خوردن خوراکی‌های مضر میکند. پرخوری عصبی شیوع بالایی دارد و اگر خفیف باشد اغلب مشکل خاصی ایجاد نمی‌کند؛ اما در حالت‌های شدیدتر می‌تواند مشکلات مختلفی به‌همراه داشته باشد. در این مقاله پرخوری عصبی، علل ایجاد آن و راه‌های مقابله با آن را بررسی می‌کنیم.
فهرست آنچه می‌خوانید:
پرخوری عصبی چیست؟
ما همیشه فقط برای رفع گرسنگی جسمی غذا نمی‌خوریم؛ بسیاری از ما همچنین برای رسیدن به آرامش، تسکین استرس یا پاداش دادن به خودمان به غذا روی می‌آوریم و اغلب اوقات برای این نوع از پرخوری تمایل داریم به سراغ غذاهای ناسالم و شیرینی‌ها برویم. وقتی احساس ناراحتی می‌کنیم ممکن است بستنی بخریم، پیتزا سفارش دهیم یا سایر تنقلات و خوردنی‌های فاقد ارزش غذایی مصرف کنیم.
در پرخوری احساسی فرد سعی میکند با استفاده از غذا نیازهای جسمی و روحی خود را برطرف کند. البته پرخوری نه‌تنها مشکلات عاطفی را برطرف نمی‌کند؛ بلکه معمولاً باعث می‌شود احساس بدتری نسبت به خودمان پیدا کنیم. پس از یک پرخوری عصبی، مشکل عاطفی ما دست‌نخورده و حل نشده باقی می‌ماند و احساس گناه و عذاب وجدان ناشی از پرخوری نیز به آن اضافه می‌شود.
در پرخوری عصبی یا احساسی فرد در مواجهه با مشکلات عاطفی یا استرس اقدام به خوردن خوراکی‌های ناسالم میکند.
انواع پرخوری عصبی
پرخوری عصبی را در فارسی گاهی با پرخوری احساسی و گاهی با بولیمیا یکسان در نظر می‌گیرند و بینج ایتینگ (Binge eating) را معمولاً اختلال پرخوری ترجمه میکنند. اما یکی دانستن بولیمیا با پرخوری عصبی چندان از نظر علمی درست نیست. ما در این مقاله پرخوری عصبی یا احساسی را معادل هم در نظر می‌گیریم و بولیمیا و بینج ایتینگ را با همان نام‌های علمی مطرح می‌کنیم.
پرخوری احساسی
شایع‌ترین پرخوری عصبی، پرخوری احساسی است و در روزمره هم زمانی که از پرخوری عصبی صحبت می‌کنیم، منظورمان پرخوری احساسی است. پرخوری احساسی به معنی تمایل به غذا خوردن در شرایط پراسترس و ناآرام روحی و روانی است. افراد هنگام پرخوری احساسی از لحاظ فیزیکی احساس گرسنگی ندارند؛ بلکه علت پرخوری، حال روحی آن‌ها است.
در چنین اوقاتی افراد اغلب تمایل به خوردن غذاهای پرکالری و معمولاً ناسالم مانند سیب‌زمینی سرخ‌کرده، فست‌فود، شیرینی‌ها، بستنی، شکلات، چیپس و سایر تنقلات ناسالم دارند. تقریباً چهل درصد مردم هنگام مواجهه با شرایط استرس‌زا به پرخوری احساسی رو می‌آورند.[۱]
بینج‌ایتینگ یا اختلال پرخوری
بینج‌ایتینگ یا اختلال پرخوری به حالتی گفته می‌شود که فرد مقادیر زیادی غذا را در یک وعده مصرف میکند. بینج‌ایتینگ ارتباطی با احساس گرسنگی ندارد و ممکن است در زمانی که فرد کاملاً سیر است نیز رخ بدهد. بسیاری از افراد به دفعات انگشت‌شماری پرخوری عصبی میکنند؛ اما این مشکل زمانی به‌عنوان اختلال شناخته می‌شود که در یک بازه‌ی زمانی مشخص چندین بار تکرار شود.
علاوه بر خوردن مقدار زیادی غذا، اختلال پرخوری اغلب با نوعی بی‌اختیاری همراه است و فرد در زمان‌های بروز پرخوری کنترلی بر غذای مصرفی خود ندارد.
اختلال پرخوری با مصرف مقادیر بسیار بالای غذاهای پرکالری همراه است و به‌همین‌دلیل اغلب به احساس شرم، عذاب وجدان یا گناه منتهی می‌شود؛ اما افراد مبتلا به این نوع پرخوری عصبی اقدام غیرعادی و ناسالمی برای حذف کالری‌های اضافه انجام نمی‌دهند.
بولیمیا
بولیمیا یک اختلال تغذیه‌ای جدی است که می‌تواند تهدیدکننده‌ی زندگی باشد. افراد مبتلا به پرخوری عصبی ممکن است مخفیانه و دور از نظر دیگران پرخوری داشته باشند؛ به‌طوری‌که مقادیر زیادی غذا را بدون اینکه بتوانند خودشان را کنترل کنند بخورند. به‌دنبال یک پرخوری عصبی، افراد سعی میکنند کالری‌های اضافی را به روش‌های ناسالم از بین ببرند.
افراد مبتلا به بولیمیا ممکن است برای خلاص شدن از شر کالری‌های اضافه و جلوگیری از افزایش وزن، از روش‌های مختلفی استفاده کنند. به‌عنوان‌مثال ممکن است سعی کنند بالا بیاورند یا از ملین‌ها، قرص‌های کاهش وزن، دیورتیک‌ها (داروهای ادرارآور که برای درمان دیابت تجویز می‌شوند) یا تنقیه استفاده کنند. رژیم‌های سخت، روزه گرفتن یا ورزش زیاد راه‌های دیگری‌اند که این افراد برای مقابله با افزایش وزن انجام می‌دهند.
ازآنجایی‌که هرسه‌ی این حالات ریشه در مشکلات روان دارند، اگر علائم پرخوری عصبی را در خود مشاهده می‌کنید پیش از هرچیز با یک روانشناس صحبت کنید.
تفاوت پرخوری عصبی و بولیمیا
در برخی منابع ایرانی پرخوری عصبی با بولیمیا یکی دانسته شده است. هرچند بولیمیا هم با پرخوری همراه است؛ اما معادل دانستن آن با پرخوری عصبی چندان از نظر علمی درست به‌نظر نمی‌رسد. بولیمیا را می‌توان به «پرخوری عصبی همراه با جلوگیری» ترجمه کرد.
- در اختلال بولیمیا فرد تمایلی غیرقابل کنترل نسبت به غذا خوردن پیدا میکند و ممکن است چندین بار در هفته وعده‌های غذایی بسیار پرحجم داشته باشد. به‌دنبال این پرخوری‌های بدون کنترل، احساس عذاب وجدان شدیدی به افراد دست می‌دهد که آن‌ها را به ازبین‌بردن کالری‌های اضافی به سریع‌ترین راه ممکن وادار میکند. افرادی که به بولیمیا دچارند، پس از صرف یک وعده‌ی غذایی پرحجم، با استفاده از روش‌های غلط مانند استفراغ ارادی، استفاده از ملین‌ها، ورزش شدید و غیره سعی در از بین بردن کالری‌های اضافی دارند.
- در پرخوری احساسی یا پرخوری عصبی افراد اغلب مقدار غذای متوسط یا زیادی را در یک وعده مصرف میکنند. فرد پس از یک پرخوری احساسی ممکن است به احساس گناه یا عذاب‌وجدان دچار شود؛ ولی این احساسات به‌قدری شدید نیستند که واکنش‌های افراطی مانند استفراغ یا ورزش شدید را به‌همراه داشته باشند.
فرد مبتلا به پرخوری عصبی در شرایط استرس و حتی هنگامی‌که سیر است به غذا خوردن روی می‌آورد.
علائم و نشانه های پرخوری عصبی
- وقتی تحت استرس هستید غذا می‌خورید: وقتی فشار کار یا درس زیاد می‌شود و مجبورید چندین ساعت را پشت میز و مشغول کار باشید، به‌طور ناخودآگاه در کنار کار خود تنقلات مختلف می‌خورید.
- در پاسخ به احساسات مختلف به غذا خوردن روی می‌آورید: هنگام ناراحتی، آزردگی، عصبانیت، تنهایی، نگرانی، خستگی و بی‌حوصلگی غذا می‌خورید. این کار را به‌قدری ناخودآگاهانه انجام می‌دهید که اغلب حتی متوجه آن نمی‌شوید.
- با غذا خوردن به آرامش می‌رسید: زمانی‌که احساس ناراحتی دارید یا حس و حال خوبی ندارید، غذا خوردن باعث می‌شود احساس بهتری پیدا کنید.در چنین مواقعی معمولاً شیرینی، بستنی، شکلات، چیپس و پفک یا فست‌فود می‌خورید.
- در کم کردن وزن به مشکل برمی‌خورید: ریزه‌خواری و پرخوری احساسی باعث می‌شود نتوانید به رژیم‌های غذایی متعهد بمانید و نتوانید به‌راحتی به وزن ایده‌آل خود برسید.
- حتی هنگام سیری هم غذا می‌خورید: احساس مثبتی که از غذا خوردن به شما دست می‌دهد موقتی است و ممکن است حتی زمانی‌که به تازگی غذا خورده‌اید، باز هم میل به غذا خوردن داشته باشید.
- گاهی هوس‌های ناگهانی و غیرمنتظره دارید: بعضی اوقات بدون هیچ دلیل مشخصی و خیلی ناگهانی یک غذا یا خوردنی خاص را هوس می‌کنید. ممکن است این هوس‌های تصادفی هیچ ارتباطی به گرسنگی یا سیری شما نداشته باشند.
دلایل پرخوری عصبی
- استرس: آیا تابه‌حال دقت کرده‌اید که استرس باعث بروز احساس گرسنگی می‌شود؟ هم‌زمانی این دو احساس زائیده‌ی ذهن شما نیست. هنگام تجربه‌ی استرس‌های مزمن، سطح هورمون کورتیزول در بدن افزایش پیدا میکند. کورتیزول میل به غذاهای شور، شیرین و سرخ‌شده را افزایش می‌دهد. این غذاها انرژی زیادی دارند و احساس لذت را القا میکنند. هر چه استرس کنترل‌نشده در زندگی شما بیشتر باشد، احتمال اینکه برای تسکین عاطفی به غذا روی بیاورید بیشتر می‌شود.
- خفه کردن احساسات منفی: غذا خوردن ممکن است باعث شود احساسات ناراحت‌کننده از جمله خشم، ترس، غم، اضطراب، تنهایی، رنجش و شرم سرکوب شده و حتی برای مدتی کوتاه فراموش شوند. غذا خوردن باعث می‌شود نسبت به ناراحتی خود بی‌حس شوید و کنار آمدن با این احساسات منفی را به تعویق بیندازید.
- کسالت، بی‌حوصلگی یا احساس پوچی: آیا تابه‌حال صرفاً از روی بیکاری، برای رفع کسالت یا به عنوان راهی برای پر کردن خلاء زندگی‌تان غذا خورده‌اید؟ گاهی اوقات غذا خوردن باعث می‌شود بی‌هدفی یا کمبودهای زندگی را فراموش کرده و به لذت‌های لحظه‌ای بسنده کنید.
- عادات دوران کودکی: به خاطرات دوران کودکی خود دررابطه با غذا و تنقلات فکر کنید. آیا والدین شما به‌عنوان جایزه برای شما بستنی یا خوراکی‌های دیگر می‌گرفتند؟ نمرات خوب شما با پیتزا و فست‌فود جشن گرفته می‌شد؟ یا زمانی که غمگین بودید، برای‌تان شیرینی می‌پختند؟ این عادت‌ها اغلب می‌توانند تا بزرگسالی نیز باقی بمانند. همچنین ممکن است پرخوری احساسی شما ناشی از دلتنگی باشد؛ شاید به‌طور ناخودآگاه بخواهید خاطرات خوش دوران کودکی خود را زنده کنید.
- تأثیرات اجتماعی: دورهم جمع‌شدن و غذا خوردن با دوستان و نزدیکان یک راه عالی برای کاهش استرس است؛ اما می‌تواند منجر به پرخوری نیز شود. ممکن است به این دلیل که غذا آماده است یا بقیه در حال خوردن هستند، شما نیز ترغیب به غذا خوردن شوید. همچنین ممکن است در موقعیت‌های اجتماعی استرس بگیرید و به پرخوری عصبی تکیه کنید. دلیل دیگر پرخوری در چنین موقعیت‌هایی، اصرار و تعارف‌های خانواده و دوستان است.
پرخوری عصبی می‌تواند ناشی از استرس یا برای دور کردن احساسات منفی انجام شود.
چه افرادی در معرض پرخوری عصبی قرار دارند؟
اغلب اختلالات روحی ناشی از یک علت خاص نیستند؛ بلکه از چندین علت مجزا نشأت می‌گیرند. پرخوری احساسی نیز همین‌طور است:
- برخی تحقیقات نشان می‌دهند که زنان بیشتر از مردان در معرض اختلالات خورد و خوراک، از جمله پرخوری احساسی هستند. البته مطالعات در برخی کشورها نشان می‌دهد در مقایسه با زنان، مردان بیشتر در پاسخ به احساس افسردگی یا عصبانیت غذا می‌خورند.
- بدن در هنگام استرس‌های طولانی‌مدت و شدید هورمون کورتیزول ترشح میکند. این هورمون واکنشی به نام «جنگیاگریز» را در بدن به‌وجود می‌آورد. جنگیاگریز پاسخی شامل بالا رفتن ضربان قلب و تنفس، افزایش جریان خون به عضلات و دقت بینایی است. هورمون کورتیزول همچنین اشتها را در پاسخ به استرس افزایش می‌دهد تا بدن در تأمین انرژی مورد نیاز برای این شرایط پراسترس به مشکل برنخورد.
- از دیدگاه روانشناسی، افرادی که غذا خوردن را با احساس راحتی، قدرت، احساسات مثبت یا با هر دلیلی غیر از تأمین سوخت بدن خود ارتباط می‌دهند، می‌توانند مستعد پرخوری احساسی باشند. این افراد ممکن است با استفاده از غذا خوردن خلاء عاطفی زندگی خود را پر کنند.
- برخی افراد به‌طور ناخودآگاه احساسات خود را با غذا خوردن گره می‌زنند. این اتفاق اغلب از تجربیات کودکی نشأت می‌گیرد. در افرادی که با کمبود غذا در دوران کودکی دست‌وپنجه نرم کرده‌اند یا اگر در دوران کودکی افراد از غذا به‌عنوان پاداش، تنبیه یا جایگزینی برای صمیمیت عاطفی استفاده شده باشد احتمال بروز این نوع از پرخوری عصبی افزایش پیدا میکند.
عوارض پرخوری عصبی
بسیاری از افراد ممکن است هرازگاهی پرخوری عصبی را تجربه کنند. این موارد معمولاً مشکل‌زا نیستند؛ اما موارد پرخوری عصبی شدید می‌تواند با عوارضی همراه باشد:
- احساس گناه: به‌دنبال پرخوری احساسی و پس از برطرف شدن احساسات منفی با غذا خوردن، متوجه خواهید شد که مقدار زیادی غذای پرکالری خورده‌اید. این ناپرهیزی غذایی اغلب با احساس گناه و عذاب وجدان همراه می‌شود. ممکن است احساس گناه ناشی از پرخوری عصبی به حدی از لحاظ روانی به شما فشار وارد کند که شما مجدداً به پرخوری عصبی روی بیاورید.
تکرار شدن این چرخه‌ی احساس گناه و پرخوری عصبی می‌تواند بروز مشکلات عزت نفس را به‌همراه داشته باشد.
- حالت تهوع: غذا خوردن در زمان استرس و ناراحتی می‌تواند منجر به درد معده و درنهایت حالت تهوع شود. این تأثیر می‌تواند شدید باشد؛ به‌طوری‌که ممکن است حتی چندروز پس از پرخوری این علائم را احساس کنید.
- بیماری‌های مرتبط با وزن: پرخوری احساسی مکرر می‌تواند منجر به مجموعه‌ای از بیماری‌ها و اختلالات ناشی از اضافه‌وزن شود. دیابت و فشارخون بالا از جدی‌ترین عوارض پرخوری عصبی در طولانی‌مدت هستند.
- بروز سایر اختلالات خورد و خوراک: در بعضی افراد پرخوری احساسی می‌تواند به‌مرور شدیدتر شده و به سایر اختلالات خورد و خوراک منتهی شود. بی‌اشتهایی عصبی (آنورکسیا) و اختلال پرخوری (بینج‌ایتینگ) از شایع‌ترین اختلالات تغذیه‌ای هستند که ممکن است به‌دنبال پرخوری احساسی بروز پیدا کنند.
پرخوری عصبی اگر از کنترل خارج شود منجربه افزایش وزن و بیماری‌های مرتبط با آن، احساس گناه و کاهش عزت نفس ناشی از ناتوانی در مقابله با پرخوری عصبی می‌شود.
روش های درمان پرخوری عصبی
پرخوری احساسی شاید در مقایسه با سایر انواع پرخوری چندان جدی به‌نظر نرسد؛ اما ازآنجایی‌که می‌تواند در طولانی‌مدت عوارض جدی به‌همراه داشته باشد یا وخیم شود باید حتماً درمان شود.
روان‌درمانی و دارودرمانی رایج‌ترین درمان‌های پرخوری عصبی‌اند:
- روان‌درمانی: شاید بتوان گفت مؤثرترین و کم‌عارضه‌ترین نوع درمان اختلالات پرخوری، روان‌درمانی و مشاوره است. در این روش درمانی روانشناس ابتدا علت پرخوری عصبی را ریشه‌یابی کرده و سپس به شما کمک میکند این مشکل را به‌طور اصولی برطرف کنید.
- دارودرمانی: به‌طورکلی به نظر می‌رسد اثر دارو در درمان پرخوری عصبی کمتر از درمان‌های روان‌شناختی باشد؛ اما گاهی اوقات پرخوری عصبی به‌دنبال یک مشکل زمینه‌ای مانند افسردگی، اختلال اضطراب، وسواس فکری-عملی و … بروز پیدا کند. در چنین شرایطی پزشکان اغلب تلفیقی از درمان دارویی و روان‌درمانی را توصیه میکنند.
راهکارهای مقابله با پرخوری عصبی
راهکارهای زیادی برای بهبود پرخوری عصبی وجود دارد. البته این راهکارها برای همه‌ی افراد اثربخشی یکسانی ندارند؛ ولی می‌توانند در حل این مشکل مؤثر باشند:
- رژیم غذایی خود را تغییر دهید: غذاهای غنی از ویتامین دی می‌توانند خلق‌وخوی شما را بهبود بخشند؛ بنابراین شیر و غلات غنی‌شده با ویتامین دی، تخم مرغ، قارچ و ماهی‌هایی مانند سالمون را در رژیم غذایی خود بگنجانید.
- مرکبات بخورید: مرکبات تقریباً در تمام فصول سال در دسترس بوده و سرشار از ویتامین سی هستند. این ویتامین به تقویت سیستم ایمنی شما کمک میکند. علاوه‌براین، بوی خاص و دل‌پذیر مرکبات، کاهش‌دهنده‌ی استرس است.
- حواس‌تان به مواد غذایی مصرفی‌تان باشد: مراقب نوع تنقلاتی که می‌خرید باشید. خرید بعضی تنقلات و وجود آن‌ها در خانه می‌تواند محرک بروز پرخوری احساسی باشد. غذاهایی که پرخوری عصبی شما را تحریک میکنند شناسایی کنید و از خرید آن‌ها بپرهیزید.
- سعی کنید بیش‌ازحد گرسنه نشوید: بسیاری از افراد هم‌زمان با گرسنگی کمی عصبی و تحریک‌پذیر می‌شوند. عصبی شدن می‌تواند محرک پرخوری عصبی باشد؛ به همین دلیل بهتر است تا جای ممکن از احساس گرسنگی شدید پرهیز کنید. به این منظور می‌توانید یک رژیم غذایی غنی از پروتئین داشته باشید؛ پروتئین به شما کمک میکند مدت طولانی‌تری سیر بمانید.
اگر پرخوری عصبی شما شدید است یا منجربه احساس گناه، افزایش وزن ناخواسته یا سایر ناراحتی‌ها شده است، با روانشناس مشورت کنید.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
پرخوری احساسی درصورت عدم پیگیری و درمان می‌تواند به سایر اختلالات خورد و خوراک ازجمله بینج‌ایتینگ (اختلال پرخوری) تبدیل شود. به‌همین‌دلیل اگر احساس می‌کنید الگوهای غذا خوردن شما از کنترل خارج شده است، بهتر است حتماً با روانشناس مشورت کنید. روانشناس وضعیت روحی و جسمی شما را بررسی میکند؛ همچنین ممکن است شما را به متخصص تغذیه ارجاع دهد.
کلام آخر دکترساینا
پرخوری عصبی یا پرخوری احساسی را نباید با سایر اختلالات تغذیه‌ای که در این مقاله به آن‌ها پرداختیم اشتباه بگیرید. پرخوری عصبی شیوع بالایی دارد؛ اما در برخی افراد از کنترل خارج می‌شود. اگر پرخوری عصبی شما منجربه افزایش وزن ناخواسته، احساس گناه، کاهش عزت نفس یا سایر مشکلات شده است، حتماً با یک روانشناس مشورت کنید. برای صحبت با روانشناس، می‌توانید در سامانه دکترساینا مشاوره آنلاین روانشناسی دریافت کنید.
سؤالات متداول
انواع مختلف پرخوری عصبی از طریق روان‌درمانی یا دارودرمانی قابل کنترل و درمان هستند. درمان از طریق مشاوره روانشناسی اغلب مؤثرترین روش برای بهبود چنین اختلالاتی است.
در مواردی که پرخوری احساسی به‌دنبال یک اختلال زمینه‌ای مانند افسردگی یا وسواس فکری-عملی بروز پیدا کرده باشد، پزشک با تجویز داروهایی مانند داروهای ضدافسردگی به بهبود این اختلال کمک میکند.
برای صحبت با پزشک نیاز به مراجعه حضوری نیست! در سامانه‌ی دکتر ساینا می‌توانید در هر زمان و هر کجا از بیش از ۲۵۰۰ پزشک و روانشناس متخصص مشاوره فوری متنی، صوتی یا ویدیویی دریافت کنید.
[۱] Yau, Y. H., & Potenza, M. N. (2013). Stress and eating behaviors. Minerva endocrinologica, 38(3), 255–۲۶۷.