زونا چیست؟ علائم و راه‌های درمان

زونا یک بیماری ویروسی است که درواقع مرحله‌ی دوم از ابتلا به بیماری آبله‌مرغان است؛ اما علائم زونا متفاوت است. زونا به‌واسطه‌ی بثورات و دردی که ایجاد می‌کند برای فرد آزاردهنده است. علاوه بر آن می‌تواند عوارض جدی‌تری مانند عفونت باکتریایی، آنسفالیت، عفونت چشمی و … نیز ایجاد کند. ازاین‌روی نیاز است تا با مداخلات پزشکی به درمان زونا پرداخته شود. اما عامل بیماری زونا دقیقاً چیست و چه کسانی را بیشتر در معرض خطر قرار می‌دهد؟

در این مقاله از مجله سلامت دکتر ساینا به پاسخ این سؤالات و ارائه‌ی علائم و همچنین راه‌های درمان زونا می‌پردازیم. برای مطالعه بخش موردنظر خود می‌توانید بر تیتر آن در فهرست کلیک کنید. اگر در موبایل می‌خوانید، تیتر را لمس کنید.

زونا چیست؟

بیماری هرپس زوستر که بیشتر به نام زونا شناخته می‌شود یک بیماری ویروسی است. اگر یک‌بار به ویروس واریسلا-زوستر آلوده شوید احتمالاً آبله ‌مرغان می‌گیرد؛ اما پس از بهبودی این ویروس در گانگلیون‌های حسی اعصاب مغزی یا گانگلیون ریشه پشتی (نخاعی) به‌صورت خاموش باقی می‌ماند و سال‌ها بعد یک‌بار دیگر مجدداً فعال می‌شود و خود را به‌صورت زونا نشان می‌دهد. آبله ‌مرغان در کودکان رخ می‌دهد درحالی‌که هرپس زوستر یا زونا در بزرگسالان یا افراد مسن رخ می‌دهد.

اعتقاد بر این است که زونا به دلیل عدم عملکرد مناسب سیستم ایمنی و دفاعی بدن در مهار تکثیر این ویروسِ نهفته در بدن رخ می‌دهد. بروز بيماري زونا به‌شدت با وضعیت ایمنی بدن ارتباط دارد. افرادی که سیستم ایمنی قوی دارند به‌ندرت دچار زونا می‌شوند. متأسفانه این عفونت خوش‌خیم نیست و می‌تواند به شکل‌های مختلف بروز پیدا کند. بعضی از بیماران حتی پس از درمان بیماری همچنان از دردی متوسط تا شدید رنج می‌برند که به آن درد عصبی (نورالژی) پس از زونا می‌گویند.

علت بیماری زونا چیست؟

واریسلا-زوستر از خانواده ویروس هرپس است. ویروس واریسلا زوستر (VZV) منجر به آبله‌مرغان و زونا می‌شود. اگر در کودکی به آبله‌مرغان (واریسلا) مبتلا شده باشید این ویروس در بدن شما باقی می‌ماند و ممکن است در بزرگسالی مجدداً عود کند. به عود این بیماری در بزرگسالی زونا می‌گویند. تنها کسانی که قبلاً به آبله‌ مرغان مبتلا شده‌اند ممکن است بعدها در طول عمر خود دچار زونا شوند و همچنین به‌ندرت برخی از افرادی که واکسن آبله‌مرغان دریافت کرده‌اند در آینده به زونا دچار می‌شوند.

 تماس اولیه با ویروس واریسلا که به‌طورمعمول در کودکان یا نوجوانان رخ می‌دهد، منجر به ایجاد بیماری آبله ‌مرغان می‌شود. پس از سپری شدن دوره‌ی آبله‌مرغان، ویروس در سیستم عصبی و در سلول‌های عصبی خاصی از بدن که در ستون فقرات قرار دارند در حالت خاموش باقی می‌ماند.

درزمانی‌که ویروس زونا خاموش است افراد آلوده هیچ‌گونه علائم بالینی ندارند. بااین‌حال به دلایلی که هنوز شناخته‌نشده‌اند، ویروس واریسلا زوستر ممکن است در بعضی افراد سال‌ها بعد دوباره بروز کرده و در امتداد رشته‌های عصبی حرکت کند و باعث ایجاد زونا شود. محل و الگوی بثورات نشانگر محل اعصاب آسیب دیده است.

اگرچه هرپس سیمپلکس و هرپس زوستر در یک خانواده‌ی ویروسی قرار دارند؛ ولی به لحاظ بیماری‌زایی اصلاً مشابه یکدیگر نیستند. ویروس هرپس سیمپلکس عامل بروز تب‌خال صورت یا تبخال تناسلی است.

مراحل بیماری زونا

• در بیشتر افراد زونا بین ۳ تا ۵ هفته طول می‌کشد. پس از فعال شدن مجدد ویروس واریسلا-زوستر، ممکن است احساس سوزن سوزن شدن، سوزش، بی‌حسی یا خارش در زیر پوست خود داشته باشید. علائم زونا معمولاً در یک طرف بدن و اغلب در ناحیه‌ی کمر، پشت یا سینه ایجاد می‌شود.

• ممکن است تا نهایتاً پنج روز پس از شروع احساس خارش در آن منطقه از پوست بثورات قرمزرنگ مشاهده کنید. احتمال دارد چند روز بعد در همان ناحیه توده‌های کوچک تاول‌های آبدار و در حال ترشح ظاهر شوند. ممکن است علائم شبیه آنفولانزا مانند تب، سردرد یا خستگی را تجربه کنید.

• طی حدوداً ۱۰ روز تاول‌ها خشک شده و پوسته‌پوسته می‌شوند. پس از دو هفته پوسته‌ها از بین می‌روند. برخی از افراد بعد از پاک شدن پوسته‌ها همچنان احساس درد دارند. به این حالت درد عصبی (نورالژی) پس از زونا می‌گویند.

علائم زونا

علائم زونا معمولاً فقط بر قسمت کوچکی از یک طرف بدن تأثیر می‌گذارد. این علائم و نشانه‌ها ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• درد، سوزش، بی‌حسی یا سوزن سوزن شدن  
• حساسیت به لمس
• بثورات قرمز که چند روز پس از درد شروع می‌شوند.
• تاول‌های آبدار که باز می‌شوند و دلمه می‌بندند.
• خارش

درصورت مشاهده علائم زونا می‌توانید به دکتر عمومی، داخلی مراجعه کنید. این پزشکان از دانش کافی جهت تشخیص و درمان زونا برخوردارند. درصورت مشاهده عوارض زونا ممکن است نیاز باشد به متخصصانی مانند چشم‌پزشک، متخصص مغزواعصاب یا متخصص بیماری‌های عفونی مراجعه کنید.

دیگر علائم زونا

برخی از افراد نیز موارد زیر را به‌عنوان علائم زونا تجربه می‌کنند:

• تب
• سردرد
• حساسیت به نور
• خستگی

درد معمولاً یکی از اولین علائم زونا است و ممکن است در برخی افراد‌ شدید باشد. بسته به محل درد، گاهی اوقات ممکن است این درد به‌عنوان نشانه‌ای از وجود مشکلات قلبی، ریوی یا کلیوی اشتباه گرفته شود. برخی از افراد بدون هیچ‌گونه بثوراتی دچار درد زونا می‌شوند.

به‌طورمعمول بثورات زونا به‌صورت یک دسته‌ی نواری تاول است که دور سمت چپ یا راست میان‌تنه شکل می‌گیرد. گاهی اوقات بثورات زونا در اطراف یک چشم یا در یک طرف گردن یا صورت ظاهر می‌شوند.

عوامل زمینه‌ساز ابتلا به زونا

احتمال دارد سیستم ایمنی ضعیف موجب عود ویروس شود. احتمال ابتلا به زونا در افراد زیر بیشتر است:

• ۵۰ سال یا بیشتر سن داشته باشند.
• تحت استرس زیادی باشند.
• سرطان، ایدز یا بیماری دیگری داشته باشند که قدرت دفاعی بدن را کاهش می‌دهد.
• آسیب جسمی جدی دیده باشند.
• برای مدت طولانی از استروئیدها یا سایر داروهایی تضعیف‌کننده‌ی سیستم ایمنی بدن استفاده کرده باشند.

البته بسیاری از افرادی که دچار زونا می‌شوند در هیچ‌یک از این دسته‌ها قرار نمی‌گیرند.

زونای چشمی

بیماری زونا در چشم و اطراف آن تحت عنوان هرپس زوستر چشم یا تب‌خال چشمی شناخته می‌شود. این بیماری در حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد از افراد مبتلا به زونا دیده می‌شود.^[۱]

بثورات تاول‌دار ممکن است در پلک‌ها، پیشانی و گاهی اوقات در نوک یا کنار بینی ظاهر شوند. ممکن است علائمی مانند سوزش یا احساس ضربان در چشم، قرمزی و اشک‌آلود شدن چشم، تورم و تاری دید را تجربه کنید.

ممکن است حتی بعد از بهبود بثورات به دلیل آسیب عصبی هنوز در چشم خود احساس درد داشته باشید. البته این درد در اکثر افراد با گذر زمان بهتر می‌شود.

اگر زونا چشم درمان نشود می‌تواند به مشکلات جدی ازجمله آسیب طولانی‌مدت بینایی و همچنین بروز زخم‌های دائمی در چشم به دلیل تورم قرنیه منجر شود. برای جلوگیری از چنین مشکلاتی در مورد زونا چشم اطلاعات کافی کسب کنید.

اگر مشکوک به وجود زونا در اطراف و داخل چشم خود هستید باید فوراً به پزشک مراجعه کنید. شروع درمان در ۷۲ ساعت اولیه احتمال بروز چنین آسیب‌هایی را کاهش می‌دهد.

عوارض زونا چیست؟

زونا به‌تنهایی دردناک و آزاردهنده است؛ اما ممکن است به آسیب‌های خطرناکی نیز منتهی شود. برای جلوگیری از این آسیب‌ها و عوارضِ احتمالی باید علائم زونا کنترل شوند. خطرناکترین عوارض زونا عبارت‌اند از:

• آسیب به چشم؛ که می‌تواند در صورت بروز بثورات پوستی یا تاول خیلی نزدیک به چشم رخ دهد. (قرنیه حساسیت ویژه‌ای دارد)
• عفونت‌های پوستی باکتریایی: تاول‌های بازشده محیط مناسبی را برای رشد باکتری‌ها فراهم می‌کنند و گاهی این عفونت باکتریایی ثانویه شدید می‌شود.
• سندرم رامسی هانت:این سندرم زمانی رخ می‌دهد که زونا اعصاب ناحیه صورت و گوش را درگیر کند. در صورت عدم درمان می‌تواند منجر به فلج قسمتی از صورت یا کاهش شنوایی شود. در اکثر بیماران اگر درمان طی ۷۲ ساعت اول انجام شود بهبود کامل می‌یابند.
• ذات‌الریه (پنومونی)
• التهاب مغز یا نخاع؛ مانند آنسفالیت یا مننژیت که جدی بوده و خطر مرگ به دنبال دارد.

راه‌های انتقال زونا

از زمان ظهور تاول‌ها تا خشک شدن و پوسته‌پوسته شدن بثورات، اگر فردی با مایع چرکی درون تاول‌ها تماس پیدا کند احتمال دارد به ویروس آلوده شود.

قرار گرفتن در معرض این مایع باعث ایجاد زونا نمی‌شود اما ممکن است باعث آبله ‌مرغان شود. البته این اتفاق تنها برای افرادی می‌افتد که هرگز آبله‌مرغان نداشته‌اند یا واکسیناسیون واریسلا (آبله‌مرغان) دریافت نکرده‌اند.

قبل از ظاهر شدن تاول‌ها و بعد از خشک شدن آن‌ها خطر انتقال ویروس وجود ندارد.

فرد مبتلا به زونا ممکن است علائم رایج عفونت ویروسی مانند تب، لرز، خستگی و سردرد را نیز تجربه کند. اگر فرد بیمار تاول فعال نداشته باشد ویروس را منتقل نمی‌کند.

درصورتی‌که فرد در دهان خود تاول نداشته باشد سرفه یا عطسه نیز باعث گسترش ویروس نمی‌شود. فقط تماس با مایع درون تاول‌ها می‌تواند ویروس را منتقل کند.

تشخیص زونا

پزشک معمولاً می‌تواند با ارزیابی سابقه‌ی پزشکی، علائم بالینی و انجام معاینه‌ی فیزیکی بیماری زونا را تشخیص دهد. بااین‌حال بعضی‌اوقات ممکن است زونا شبیه بیماری‌های پوستی دیگر باشد، مانند:

• عفونت ناشی از ویروس هرپس سیمپلکس
• واکنش‌های آلرژیک
• سلولیت
• اگزما

ممکن است پزشک با یک سواب از تاول نمونه‌برداری کرده و آن را به آزمایشگاه بفرستد. اگر آزمایشگاه به عفونت دیگری مشکوک شود ممکن است آزمایش خون یا آزمایش‌های دیگری انجام دهد.

برای درمان زونا به چه دکتری مراجعه کنیم؟

معمولاً پزشک عمومی، متخصص داخلی، متخصص کودکان یا پزشک اورژانس می‌توانند زونا را تشخیص دهند. بیمارانی که دچار عوارض پیچیده‌ی زونا می‌شوند ممکن است لازم باشد برای درمان به متخصصانی مانند چشم‌پزشک، متخصص مغزواعصاب یا متخصص بیماری‌های عفونی نیز مراجعه کنند. بیماران مبتلا به درد عصبی پس از زونا نیز ممکن است نیاز به مراجعه به یک متخصص درد داشته باشند.

پیشگیری از انتقال ویروس

جهت جلوگیری از انتقال ویروس زونا به دیگران بهتر است بعضی نکات را رعایت کنید:

• از لمس کردن یا خاراندن بثورات به‌ویژه قبل از خشک شدن و پوسته‌پوسته شدن آن‌ها بپرهیزید.
• بثورات را با پانسمان شل و آزاد بپوشانید.
• با شستشوی مکرر هر دو دست، بهداشت دست‌هایتان را رعایت کنید.

افرادی که باید از تماس با بیمار مبتلا به زونا دوری کنند؟

هرکسی که بثورات فعال زونا داشته باشد باید از تماس با این افراد دوری کند:

زنان بارداری که هرگز آبله‌مرغان یا واکسیناسیون آن را نداشته‌اند

ابتلا به آبله ‌مرغان در دوران بارداری به‌خصوص ۵ تا ۲۱ روز پیش از زایمان می‌تواند برای جنین خطرناک باشد. دکتر ساینا در مقاله‌ی « آبله مرغان در بارداری چه خطراتی دارد؟» به‌طور کامل به بررسی خطرات این بیماری برای مادر و جنین پرداخته است.

کودکانی که سابقه‌ی ابتلا به آبله‌مرغان یا واکسیناسیون آن را نداشته‌اند

کودکانی که واکسیناسیون دریافت نکرده‌اند باید جهت جلوگیری از ابتلا به بیماری و عوارض ناشی از آن نباید تا قبل از انجام واکسیناسیون در معرض تاول آبله‌مرغان یا زونا قرار گیرند.

افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند

که شامل موارد زیر می‌شود:

• نوزادان زودرس یا نوزادانی که با وزن کم به دنیا می‌آیند.
• افرادی با بیماری‌های خاص مانند ایدز (HIV)، سرطان خون یا لنفوم.
• استفاده از داروهای تضعیف‌کننده یا سرکوب‌کننده‌ی سیستم ایمنی استفاده می‌کنند؛ مانند شیمی‌درمانی.
• افرادی که پیوند عضو انجام داده‌اند.

اگر فردی از هریک از گروه‌های ذکرشده با ویروس واریسلا تماس پیدا کند، سیستم ایمنی بدن او نمی‌تواند دفاع مناسبی در برابر عوارض ناشی از این ویروس داشته باشد. این بدان معناست که اگر قبلاً به آبله‌مرغان مبتلا نشده‌ است احتمال ابتلایش به این بیماری بالاتر است.

اگر فردی با سیستم ایمنی ضعیف به ویروس آبله‌‌مرغان آلوده شود احتمال مبتلا شدنش به زونا و عوارض آن بیشتر است. همچنین احتمال دارد بیماری در این افراد مدت طولانی‌تری ادامه داشته و علائم بیماری نیز شدیدتر باشد.

خوراکیهای مفید و مضر بیماری زونا

سیستم ایمنی ضعیف زونا را بدتر و شدیدتر می‌کند. برخی از تغییرات در رژیم غذایی می‌توانند سیستم ایمنی بدن شما را تقویت کرده و از گسترش زونا به سایر قسمت‌های بدن جلوگیری کنند. با مصرف برخی از غذاها و اجتناب از مصرف برخی دیگر، عملکرد سیستم ایمنی بدن خود را تقویت کنید.

رژیم غذایی در طول درمان زوناشامل غذاهایی غنی از ویتامین‌های A، B12،  C، E و اسیدآمینه لیزین (لایزین) است. غذاهایی که باعث بهبود زونا می‌شوند عبارت‌اند از:

• میوه‌های نارنجی و زرد
• سبزی‌های سبز برگ‌دار
• گوشت قرمز
• تخم‌مرغ
• مرغ
• ماهی‌های دریایی
• لبنیات
• غلات کامل
• حبوبات
• لوبیا
• گوجه‌فرنگی
• اسفناج

ممکن است با بهبود بیماری زونا و کاهش شدت آن هوس غذاهای ناسالم را داشته باشید. بااین‌حال، اگر زونا دارید باید از مصرف برخی غذاها خودداری کنید. غذاهایی که باید از آن‌ها اجتناب کنید عبارت‌اند از:

• غذاها و آب‌میوه‌هایی با قند بالا
• غذاهای غنی از آرژنین (ازجمله شکلات، ژلاتین و آجیل)
• کربوهیدرات‌های تصفیه‌شده
• غذاهای سرشار از چربی اشباع‌شده

خوردن زیاد این غذاها می‌تواند سیستم ایمنی بدن را تضعیف کرده و به‌طور بالقوه ماندگاری ویروس را طولانی کند. غذاهایی که مقدار زیادی آرژنین دارند حتی می‌توانند باعث تکثیر و افزایش ویروس شوند.

درمان دارویی زونا

بسیار مهم است که به‌محض مشاهده علائم زونا به پزشک مراجعه کنید. متخصصان توصیه می‌کنند که افراد حداکثر ۳ روز پس از ظاهر شدن بثورات و علائم زونا درمان را شروع کنند. درمان زونا در مراحل اولیه بیماری می‌تواند درد را کاهش داده و به ترمیم سریع‌تر بثورات پوستی کمک کند و حتی باعث بهبود زودتر جای زخم شود.

هنگامی‌که پزشک ابتلا به زونا را تأیید کرد ممکن است درمان‌های زیر را پیشنهاد کند:

داروهای ضدویروسی

استفاده از داروهای ضدویروسی می‌تواند علائم را کاهش داده، روند بهبودی را تسریع بخشد و از ایجاد عوارض جلوگیری کند. معمولاً داروهای ضدویروسی به‌صورت یک دوره‌ی ۷ تا ۱۰ روزه تجویز می‌شوند. داروهای ضدویروسی عبارت‌اند از:

• آسیکلوویر (زوویراکس)
• فامسیکلوویر (فامویر)
• والاسیکلوویر (والترکس)

داروهای ضدویروسی حداکثر در طی ۳ روز اول از زمان بروز بثورات بسیار مؤثر هستند. البته ممکن است در ۷ روز اول بروز تظاهرات پوستی نیز تجویز شوند.

مسکن‌ها و آنتی‌هیستامین‌ها

برخی از داروهای بدون نیاز به نسخه و همچنین داروهای تجویزی می‌توانند درد و حساسیت و خارش پوست ناشی از زونا را کاهش دهند. این داروها عبارت‌اند از:

• داروهای ضدالتهاب، مانند ایبوپروفن (ادویل)
• آنتی‌هیستامین برای خارش، ازجمله دیفن‌هیدرامین (بندریل)
• کورتیکواستروئیدها یا بی‌حس‌کننده‌های موضعی برای درد شدید
• محصولات بی‌حس‌کننده ازجمله لیدوکائین (لیدودرم)

داروهای ضدافسردگی

برخی از داروهای ضدافسردگی در درمان درد ناشی از زونا و همچنین کاهش علائم درد عصبی پس از بیماری مؤثر واقع شده‌اند.

معمولاً داروهای ضدافسردگی سه حلقه‌ای (TCA) برای درمان درد زونا تجویز می‌شوند؛ ازجمله:

• آمی‌تریپتیلین (الاویل)
• ایمی‌پرامین (توفرانیل)
• نورتریپتیلین (آونتیل، پاملور)

شروع اثرگذاری داروهای ضدافسردگی در کاهش درد عصبی پس از زونا ممکن است چندین هفته یا چند ماه طول بکشد.

داروهای ضد تشنج

این داروها اگرچه به‌طورمعمول برای درمان صرع استفاده می‌شوند؛ اما برخی از آن‌ها ممکن است درد عصبی را کاهش دهند. شروع اثرگذاری این داروها برای درمان زونا مثل داروهای ضدافسردگی ممکن است چند هفته به طول بیانجامد. معمولاً داروهای ضدتشنج زیر تجویز می‌شوند:

• گاباپنتین (نورونتین)
• پره‌گابالین (لیریکا)

کلام آخر دکتر ساینا

بیماری زونا در برخی موارد می‌تواند عوارضی جدی با خود به همراه داشته باشد. تقویت سیستم ایمنی از طریق تغذیه‌ی مناسب می‌تواند عوارض ناشی از بیماری را تخفیف بخشد. همچنین در بسیاری از مواقع برای درمان زونا به مداخلات پزشکی و دارویی نیاز است. درصورتی‌که علائم زونا را مشاهده کردید بلافاصله برای شروع درمان به پزشک مراجعه کنید.

به یاد داشته باشید که زونا مانند سایر بیماری‌های ویروسی، می‌تواند واگیردار باشد. در طول دوره نقاهت و تا زمانیکه تاول‌ها روی بدنتان حضور دارند از تماس با افرادی که سابقه‌ی واکسیناسیون یا ابتلا به آبله‌مرغان نداشته‌اند پرهیز کنید.

جدول خلاصه‌ی مشخصات بیماری

سؤالات متداول